Twitter

El Greco (1541-1614) to najpopularniejszy na świecie przedstawiciel manieryzmu, prawdopodobnie uczeń samego Tycjana. Najbardziej znane są jego obrazy o tematyce religijnej, np. „Ekstaza świętego Franciszka” – obraz, który znajduje się w polskich zbiorach (Muzeum Diecezjalne w Siedlcach).

Manieryzm El Greco i jego obrazy religijne mają wyraźny, bardzo uduchowiony przekaz, pełne są ekstazy, mają żywą kolorystykę i wyróżniają się ekspresją form. El Greco malował również portrety i sceny mitologiczne. Wśród jego licznych obrazów można też znaleźć trzy wersje pokłonu trzech króli – z tego samego, bardzo wczesnego okresu jego twórczości (datowanie może nie być całkiem dokładne). Przy opisie najlepiej je odróżniać na podstawie nazwy muzeum, w którym się znajdują. Pierwszym z nich (Benaki Museum, Ateny) zajmuję się w tym artykule, drugiemu pokłonowi trzech króli (Museo Soumaya, Meksyk) i trzeciemu (Museo Lázaro Galdiano, Madryt) poświęcam dwa kolejne artykuły.

Porównując ze sobą te obrazy, zauważamy, że w kompozycji, jaką tworzą trzej królowie i Święta Rodzina, chodzi najwyraźniej o to, żeby otoczyć Dzieciątko kręgiem. Z tego punktu widzenia pierwszy z nich, mianowicie mocno zniszczona i dlatego trudna do zanalizowania w szczegółach ikona, różni się w istotny sposób od dwóch pozostałych, prawie (ale nie całkiem) identycznych kompozycyjnie.

El Greco, manieryzm. Pokłon trzech króli, 1565-1567, ikona, 40 x 45 cm, Benaki Museum, Ateny

Opis obrazu

Można zauważyć, że jednego z królów, mianowicie tego czarnoskórego, El Greco namalował na zewnątrz kręgu postaci otaczających Dzieciątko. Staje się to widoczne zwłaszcza przy porównaniu z pozostałymi dwoma obrazami, gdyż bez takiego punktu odniesienia można by sądzić, że po prostu po lewej stronie namalowana jest Święta Rodzina, a na prawo od niej grupa trzech króli, podczas gdy tak naprawdę przez sam środek ikony przebiega pionowa linia podziału, oddzielająca od siebie dwie grupy. Czarnoskóry król należy do innej grupy niż Święta Rodzina wraz z dwoma pierwszymi królami i tylko spogląda w stronę tej pierwszej grupy.

El Greco, Pokłon trzech króli, ikona, tempera na desce

Lewa strona ikony El Greco

Grupa pięciu postaci z małym Jezusem w środku znajduje się pod kopułą z okrągłym otworem w środku, wspartą po lewej stronie na antycznych kolumnach, a po prawej stronie, cofniętej w głąb obrazu, być może tak samo, a być może inaczej – obraz nie jest na tyle wyraźny, żeby można było to jednoznacznie stwierdzić. Ta kopuła jest właściwie czymś w rodzaju muszli koncertowej, ale otwartej nie tylko od przodu, ale i od tyłu, gdzie jakby w wylocie tunelu otwiera się widok na miasteczko zbudowane na wzgórzach. Na środku okrągłego otworu w kopule El Greconamalował jaśniejszą plamę – być może Gwiazdę Betlejemską

Maryja jest najbardziej na lewo z całej grupy postaci. Siedzi na kamiennym postumencie pod kolumną, z wyciągniętymi rękami, w których trzyma pod pachy małego Jezusa, pochylona w prawą stronę, by przybliżyć go do klęczącego na pierwszym planie króla. Jezus odkrywa prawą rączką wieczko złotej szkatułki, którą wręcza mu klęczący przed nim król. Król ten nie ma na głowie korony. Pewnie złożył ją na ziemi przed Jezusem, ale obraz jest tak niewyraźny, że nie można tego z całą pewnością stwierdzić. Za nim stoi drugi król. W lewej dłoni trzyma złotą amforę, a prawą zdejmuje koronę – tak jakby razem z turbanem. Korona od frontu przypomina lichtarz z trzema płonącymi świeczkami.

Krąg – od przodu otwarty – od tyłu zamyka święty Józef namalowany w pozycji stojącej, wspierając się na kosturze trzymanym w lewej dłoni, a prawą dłonią osłaniając chyba oczy przed nadmiernym blaskiem. Jego złocista szata jest najbardziej rozświetlona, zapewne blaskiem bijącym od Jezusa, którego główkę widzimy na tle tej szaty. El Greco malując tę grupę silnie kontrastuje jej ogólnie złocisto-czerwonawy kolor ze srebrzystą bielą kolumn za plecami Maryi, z którą współgra srebrzystość brody klęczącego króla i pieluszki Jezusa.

Prawa strona ikony El Greco

Grupa postaci po prawej stronie obrazu znajduje się pod gołym niebem, które ma kolor złocisty i którego fragment odpowiadający tej grupie wyodrębniony jest jako przestrzeń pomiędzy dwoma drzewami.

Konie i ludzie na pierwszym planie tworzą zamknięty krąg przez to, że w zasadzie dwa spośród trzech koni zwrócone są łbami do środka a zadami na zewnątrz, ponadto bliższe ludzkie postacie zwrócone są do nas plecami, a najdalej namalowany jeździec na czarnym koniu zwrócony jest do nas twarzą. Trzeci król, ten czarnoskóry, stoi tyłem do drugiego króla – tego zdejmującego koronę – ale głowę odwraca w kierunku Jezusa. Natomiast po przeciwnej stronie tego kręgu koń maści kasztanowej wyrywa się na zewnątrz, w prawą stronę obrazu.

Również i w tej grupie El Greco operuje kontrastem złocistości (złote naczynie na złotej tacy w dłoniach czarnego króla, zbroja na plecach człowieka stojącego do nas tyłem) i srebrzystości (jego hełm oraz koński zad po jego prawej stronie), ale wyłamuje się z tego cała postać czarnego króla i czarny koń obok niego. Szata czarnego króla jest zielonkawa, ale najsilniejszy dysonans wprowadza jaskrawo czerwony kolor jego butów i czerwień na głowie z koroną – również przypominającą płonące świece.

Interpretacja obrazu

Podział obrazu na lewą i prawą stronę odpowiada różnicy między sferą sakralną i świecką, a poniekąd też między niebem w znaczeniu duchowym i ziemią. W sensie symbolicznym kopuła bazyliki reprezentuje niebo jako nachylające się nad ziemią. W tym wypadku okrągły otwór na środku kopuły oznacza wręcz zstąpienie nieba na ziemię w postaci narodzonego właśnie Jezusa Chrystusa. Natomiast niebo po prawej stronie obrazu jest niebem zwykłym, nie jest opatrzone żadnym symbolem takim jak niebo po lewej stronie.

Ale z drugiej strony obowiązuje przecież zasada analogii i odpowiedniości: jako w niebie, tak i na ziemi. Z tego punktu widzenia rozwiązane zagadki takiej a nie innej kompozycji obrazu wydaje się proste. Który bowiem element świętego kręgu po lewej stronie obrazu jest wyróżniony? Oczywiście Jezus, ze względu na którego trzej królowie przywędrowali do Betlejem. A który element jest wyróżniony w świeckim kręgu po prawej stronie? Oczywiście ten czarnoskóry król. Stąd wniosek, że Dzieciątko Jezus i czarnoskóry król to jedna i ta sama postać, ale raz (po lewej stronie) oglądana wzrokiem duchowym, a drugi raz (po prawej stronie) – oczami ziemskimi.

Ale pociąga to za sobą określone konsekwencje dla interpretacji pozostałych dwóch królów, trzeba ich bowiem uznać za dwie pozostałe osoby Trójcy Świętej. Z tego punktu widzenia kompozycja obrazu jest w pełni logiczna. Dwaj królowie ze świętego kręgu mają swojego trzeciego (jako trzecią osobę Trójcy) od jednej strony w postaci Dzieciątka, a od drugiej strony (od strony pleców) w osobie czarnoskórego króla – i takie dwa trójkąty o jednym boku wspólnym można by na tym obrazie zaznaczyć. Oczywiście ten klęczący król z siwą brodą odpowiada Bogu Ojcu, a ten stojący nad nim – Duchowi Świętemu. W tym układzie trzy płonące świece na jego koronie byłyby zarówno symbolem Ducha Świętego (zgodnie z opisem zesłania Ducha Świętego z Dziejów Apostolskich), jak i Trójcy Świętej.

Oczywiście jest też na obrazie trzecia Trójca utworzona na obraz i podobieństwo pierwszych dwóch, Trójca, którą stanowi Święta Rodzina. W tym układzie święty Józef musi odpowiadać Bogu Ojcu, a w związku z tym Maryja reprezentuje Ducha Świętego (przez którego została zapłodniona, w związku z czym w kategoriach czysto rozsądkowych, które nie powinny jednak być stosowane do teologicznego misterium, Ojcem Jezusa nie jest ani święty Józef, ani Bóg Ojciec). Teologia tej ikony wyjaśnia więc jasno, dlaczego El Greco usunął trzeciego króla ze świętego kręgu postaci po lewej stronie obrazu.

Ten trzeci król pokazuje, kim w istocie jest, za pomocą złotego naczynia na tacy, którą trzyma w dłoniach. Jest ono symbolem naczynia Ducha Świętego, którym jest człowiek jako Syn Boży. Trudno powiedzieć, co wyobraża złota plama nad ramieniem trzeciego króla, ale najchętniej uznałbym, że jest to Duch Święty w postaci gołębicy frunący właśnie w stronę złotego naczynia.

Trzy pozostałe postacie ludzkie po prawej stronie obrazu to w sensie dosłownym giermkowie trzech królów – i odpowiednio do tego są również trzy konie. Skoro jednak mamy trzymać się zasady „jako w niebie, tak i na ziemi”, to musimy również w tej grupie wyodrębnić te różne trójce i zobaczyć, co z tego wynika.

Oczywistą trójcę stanowią trzy konie i można założyć, że są one zasadniczo odpowiednikiem Świętej Rodziny w jej wymiarze czysto ludzkim. W tym sensie, traktując np. świętego Józefa jako reprezentanta Boga Ojca, możemy przez analogię pierwszego z nich przyrównać do konia, a drugiego do jeźdźca, który na nim siedzi. Powiedzmy, że świętemu Józefowi odpowiada czarny koń, a Bogu Ojcu (królowi klęczącemu przed małym Jezusem) – siedzący na nim jeździec. Wtedy musimy uznać, że Maryi odpowiada biały koń, a siedzący na tym koniu jeździec to Duch Święty (którego reprezentuje król zdejmujący koronę).

Ale trzecia osoba Świętej Rodziny ma odmienny od pozostałych status, jest istotą boską, nie może więc być symbolizowana przez konia na równi ze świętym Józefem i Maryją. Trzeci koń staje się więc zbędny i dlatego też widzimy go, jak ucieka z rozpatrywanego kręgu – na tej samej zasadzie, jak czarnoskóry król znalazł się poza obrębem lewego, świętego kręgu. Trzeci jeździec pozostaje jednak w rozpatrywanym układzie – i to jest ten, który zsiadł z konia i w odróżnieniu od dwóch golasów ma na sobie pięknie błyszczącą złotą zbroję i srebrzysty hełm.

Ten stojący mężczyzna w zbroi to Jezus Chrystus. Jego złocista zbroja jest elementem nawiązującym do złocistej barwy świętego kręgu po lewej stronie obrazu i świadczy o jego przynależności do sfery sacrum. Wraz z czarnym i białym koniem tworzy on układ odpowiadający Świętej Rodzinie, a wraz z siedzącymi na nich jeźdźcami – układ analogiczny do dwóch królów i Jezusa z lewej grupy, symbolizujący Trójcę Świętą. W rezultacie nie tylko kasztanowy koń, który sam opuszcza układ, ale i czarny król, odwrócony zresztą w drugą stronę, znajduje się poza wskazanym pięcioelementowym kręgiem, stanowiącym analogię do pięcioelementowego kręgu po lewej stronie.

Cały problem stanowi oczywiście podwójna – ludzka i boska – natura Jezusa Chrystusa. Dlatego El Greco przedstawia go na tej na ikonie trzykrotnie: jako małego Jezusa, jako czarnoskórego króla i jako mężczyznę w złotej zbroi – i to jest też trójca, w ramach której

1. Chrystus się rodzi (Dzieciątko),

2. żyje i umiera (czarnoskóry król) i

3. zmartwychwstaje w chwale i wstępuje do nieba (mężczyzna w złotej zbroi) – i tak w kółko, czyli znowu się rodzi itd.

 Jeżeli podoba Ci się ten wpis, podziel się nim albo zostaw komentarz pod postem. Z przyjemnością poznamy Twoją opinię.