Twitter

Madonna ze szczygłem, Rafael – jest to kolejna jego Madonna, w której odnajduję ezoteryczną teologię (zob. Dlaczego na obrazie Rafaela „Madonna del Duca di Terranuova” jest dwóch Jezusów?)

oraz Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża). Również jego słynny fresk Szkoła Ateńska, któremu poświęciłem jeden z artykułów (zob. Fresk „Szkoła Ateńska” Rafaela), świadczy o tym, że artysta ten tworzył swoje dzieła na podstawie głęboko przemyślanych koncepcji i zadawał nam na nich różne zagadki.

Madonna ze szczygłem, Rafael – to obraz, który powstał ok. 1505-1506 roku, ale już w roku 1547 został znacznie uszkodzony i musiał być następnie posklejany z 17 kawałków. Poza tym dzieło to zostało poddane w latach 1998-2008 renowacji. Mamy więc możliwość porównania jego obecnego żywego kolorystycznie stanu z przyciemnionym stanem sprzed zabiegów konserwatorskich.

Madonna ze szczygłem, Rafael, ok. 1505-1506, olej na desce, 107 x 77,2 cm, Galeria Uffizi, po renowacji

Kup teraz: obraz na ścianę Madonna ze Szczygłem, Rafael Santi

Madonna ze szczygłem, Rafael, ok. 1505-1506, olej na desce, 107 x 77,2 cm, przed renowacją

Madonna ze szczygłem, Rafael – dlaczego mały Jezus nie ma aureoli?

Kiedy przyjrzeć się dokładniej temu obrazowi, widać rzecz dość zaskakującą. Mianowicie nad głowami Madonny i Jana Chrzciciela widać aureole, natomiast mały Jezus aureoli nie ma. Najwyraźniej potraktowany został jako stanowiący jedną całość z Madonną, co znaczy, że aureola nad jej głową jest ich wspólną aureolą. Z tego względu okoliczność, że Jezusek znajduje się pomiędzy jej rozchylonymi kolanami i stoi jedną stópka na jej stopie, staje się znacząca – podkreślone jest w ten sposób to, że nie jest on jeszcze (czy może w ogóle) samodzielną jednostką. Co więcej, Jezusek ma na biodrach białą, muślinową wstęgę, którą jest jakby uwiązany do Madonny.

Madonna ze szczygłem, Rafael – układ trzech drzew

Natomiast mały Jan Chrzciciel jest samodzielną jednostką zewnętrzną wobec Madonny, stoi obiema stópkami bezpośrednio na ziemi, ma na sobie odzienie z wielbłądziej sierści, miseczkę chrzcielną uwiązaną przy boku i gęste kędziorki na głowie, kontrastujące z łysą jeszcze główką Jezuska. Dodatkowym komentarzem do tego układu trzech postaci są dwa rosnące tuż przy sobie drzewa po prawej stronie obrazu (Madonna z Jezuskiem jako jedna całość) i jedno drzewo po lewej stronie (osobność Jana Chrzciciela w stosunku do nich). Z tych dwóch drzew po prawej stronie jedno jest niższe i odpowiada Jezuskowi, drugie zaś wyższe, stosownie do większych rozmiarów Madonny.

Madonna ze szczygłem, Rafael – układ: miseczka, szczygieł i książka

Kiedy już znamy ogólną ideę zawarta w takim układzie postaci, możemy przyjrzeć się dalszym znaczącym szczegółom. Otóż Madonna prawą dłonią obejmuje Jana Chrzciciela, a w lewej trzyma otwartą książkę. Natomiast Jan Chrzciciel ma po jednej stronie miseczkę chrzcielną, a po drugiej – szczygła. W rezultacie powstaje symboliczny układ: miseczka – szczygieł – książka, w którym Jezusek znalazł się pomiędzy szczygłem a książką. Dodać można, że ta książka znajduje się optycznie pomiędzy dwoma drzewami, czyli występuje jakby w układzie Madonna – Jezus jako to, co najbardziej istotne w ich stosunku.

Madonna ze szczygłem, Rafael – co oznacza książka?

Książka w relacji do miseczki chrzcielnej może być rozumiana jako Logos – Słowo, o którym mówi się w Prologu Ewangelii według świętego Jana. Ten Logos jest wewnętrznie zawarty w stworzonym świecie, który powstał jako jego urzeczywistnienie. Ale w tym świecie przesłonięty jest on grubą materią, przez co zwykli ludzie nie potrafią go w nim rozpoznać. Może go rozpoznać jedynie oświecony i nauczać o nim innych, którzy jednak, dopóki sami nie dostąpią oświecenia, mogą jedynie wierzyć w to, co oświecony wie i czemu daje świadectwo.

Madonna ze szczygłem, Rafael – na czym polegała misja Jana Chrzciciela?

Z Prologu Ewangelii według świętego Jana wiemy jednak, że ktoś również musiał zaświadczyć o tym, że Jezus jest oświecony, czy też, że jest Światłością względnie Synem Bożym. To właśnie było misją Jana Chrzciciela, wykonaną w momencie Chrztu nad Jordanem. Dzięki świadectwu Jana Chrzciciela niektórzy uwierzyli w to, że Jezus jest Synem Bożym – i w jego nauczanie. Stąd znaczenie miseczki chrzcielnej, która nabiera zarazem znaczenia wiary za sprawą Janowego świadectwa.

Madonna ze szczygłem, Rafael – na czym polegała misja Jezusa?

Wiara jest jednak tylko etapem wstępnym, zaczyna się od niej, żeby dojść do pewności opartej na własnym doświadczeniu duchowym, czyli samodzielnie czytać z tej księgi w dłoni Madonny. Doprowadzenie ludzi do tego było misją Jezusa jako tego, który sam był Światłością. Ta rola Pośrednika przedstawiona jest na obrazie Rafaela za pomocą dwóch jego stóp, z których jedna opiera się na ziemi, a druga – na stopie Madonny. Stąd wniosek, że sama Madonna jest w tym układzie czymś nieziemskim, mianowicie jest niebiańską Sofią, Mądrością Bożą – czyli w istocie ma takie samo znaczenie jak książka w jej dłoni. Oznacza to zarazem, że z perspektywy tego obrazu Logosem z Prologu Ewangelii według świętego Jana jest właściwie Madonna a nie Jezus, który jest za to Światłością.

Madonna ze szczygłem, Rafael – idea, przyroda i duch

Dla uporządkowania tej kwestii trzeba jednak wprowadzić filozoficzne odróżnienie między ideą (Logosem), przyrodą (Kosmosem) i duchem (Pneumą, Światłością), z którego wynika, że w sensie zawartości treściowej zachodzi między tymi trzema formami tożsamość. Boski Logos istnieje bowiem zarówno sam w sobie (w sposób bezpodmiotowy), jak i w przyrodzie (w sposób zaciemniony) oraz w duchu (w sposób rozświetlony świadomością).  Duch jest żywy na bazie życia, które rozwija się w przyrodzie. Zgodnie z tym mały Jezus stoi jedną nogą w przyrodzie (na ziemi), drugą zaś – w niebie, w Sofii Mądrości Bożej, którą symbolizuje Madonna.

Madonna ze szczygłem, Rafael – szczygieł jako symbol ducha

Po takiej analizie można już z całą pewnością stwierdzić, że szczygieł jest na tym obrazie symbolem ducha. Jezusek trzyma swą dłoń nad szczygłem, jakby go błogosławił czy też energetyzował. Nasuwa to skojarzenie przede wszystkim z apokryficzną Ewangelią Dzieciństwa Tomasza, w której wśród licznych cudów opisana jest też historia, jak mały Jezus lepił gliniane ptaszki, a oskarżony przez pewnego Żyda, że pracuje w szabat, ożywił je i ptaszki odfrunęły. Można tę historię rozumieć symbolicznie, uznając te gliniane ptaszki za zwykłych ludzi, a ptaszki ożywione – za ludzi napełnionych Duchem Świętym. Zesłanie na ziemię Ducha Świętego było bowiem głównym punktem misji Jezusa Chrystusa.

Fakt, że tego szczygła trzyma w swych dłoniach mały Jan Chrzciciel, oznacza, że miał on swój udział w tym, że ludzie stali się gotowi na przyjęcie Ducha Świętego – mianowicie ci, którzy uwierzyli dzięki jego świadectwu. Obiegowa interpretacja szczygła jako symbolu męczeństwa Jezusa jest, jak dla mnie, nie dość satysfakcjonująca.