Twitter

Salvador Dali prezentuje się na niektórych swoich obrazach jako mistycyzujący katolicki malarz religijny. Takie jego obrazy jak „Ostatnia Wieczerza” (patrz: Obraz Ostatnia wieczerza Salvadora Dali), czy też „Objawienie fatimskie” (patrz: Obrazy Matki Bożej Fatimskiej – Salvador Dali „Objawienie fatimskie”) nie pozostawiają co do tego żadnych wątpliwości.

Do tego typu obrazów należy też obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża”, którym zajmę się w tym artykule. Jego tematem jest Ukrzyżowanie – temat, który w malarstwie XX wieku z górnej półki podjął również Francis Bacon (patrz: Ukrzyżowanie Francisa Bacona). Drugim obrazem Salvadora Dali na ten temat jest jego „Corpus hypercubus” (patrz: Obraz „Zmartwychwstanie” Salvadora Dali – symboliczna spekulacja). Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża” Salvadora Dali jest tematem odc. 9 serialu dokumentalnego BBC, Prywatne życie arcydzieł.

Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża” Salvadora Dali zdecydowanie odchodzi od tradycyjnego kanonu ikonograficznego Ukrzyżowania, a nawet w ogóle przedstawia co innego niż wydarzenie opisane w ewangeliach. Koncepcja obrazu objawiła mu się jako wizja senna i poniekąd jako jego własne doświadczenie mistyczne – i z takiej perspektywy trzeba interpretować ten obraz.

Oto co pisze sam Salvador Dali na temat tego, jak powstał obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża”: „Po pierwsze, w 1950 roku miałem «kosmiczny sen», w którym widziałem ten obraz jako kolorowy i w moim śnie wyobrażał on «jądro atomu». To jądro otrzymało później znaczenie metafizyczne , postrzegałem w nim «jedność wszechświata» Chrystusa. Po drugie, podążając za wskazówkami karmelity, ojca Bruno, zobaczyłem Chrystusa narysowanego przez świętego Jana od Krzyża, skonstruowałem geometrycznie trójkąt i koło, «estetyczne résumé» wszystkich moich wcześniejszych doświadczeń, i umieściłem mojego Chrystusa w tym trójkącie.” (Zob. też:wikipedia).

Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża” Salvadora Dali

Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża” – ważny jest aspekt symboliczny a nie historyczny

Istotną cechą religii katolickiej jest to, że łączy ona w sobie w jedną (często trudną do pojęcia) całość aspekt historyczny, dotyczący faktów z życia Jezusa z Nazaretu, z ideą religijną, wykraczającą swym znaczeniem daleko poza czas i miejsce, w których rozegrała się ziemska historia Chrystusa. W szczególności trudnym zagadnieniem jest odróżnienie a następnie połączenie w jedno dosłownego znaczenia krzyża – jako stosowanego przez Rzymian narzędzia do wykonywania kary śmierci – z jego sensem symbolicznym. To samo zresztą dotyczy jego śmierci, która z jednej strony była końcem życia pewnego konkretnego człowieka, a z drugiej strony ma w religii znaczenie ofiary (Baranek ofiarny) i odkupienia grzechów ludzkości. W rezultacie, kiedy jeden aspekt odrywa się od drugiego, można łatwo popaść w sprzeczność, dowodząc w aspekcie czysto ziemskim, że śmierć Jezusa na krzyżu była czymś, czego być nie powinno, gdyż Jezus był niewinny, a w aspekcie nadprzyrodzonym – że Jezus musiał umrzeć na krzyżu, gdyż taki był plan Boży, któremu sam Jezus świadomie się podporządkował.

Śmierć na krzyżu a zesłanie Ducha Świętego

Dla interpretacji omawianego obrazu „Chrystus św. Jana od Krzyża” Salvadora Dali najistotniejsze jest uzasadnienie śmierci Jezusa, jakie podaje sam Jezus w „Ewangelii według świętego Jana”: „Lecz Ja wam mówię prawdę: Lepiej dla was, żebym Ja odszedł. Bo jeśli nie odejdę, Pocieszyciel do was nie przyjdzie, jeśli zaś odejdę, poślę go do was” (Jan 16, 7). Pocieszyciel to Duch Święty. Jezus mówi tu więc o zesłaniu Ducha Świętego (opisanym w „Dziejach Apostolskich” 2, 1-13) i zapewnia apostołów, że lepszy od jego zewnętrznej obecności jest dla nich Duch Święty w ich własnym wnętrzu. Istotnie, lepiej jest znać Prawdę na podstawie własnego wewnętrznego świadectwa niż na podstawie cudzego świadectwa, co nie zmienia faktu, że w katolicyzmie centralną pozycję ma Syn – Pośrednik, zewnętrzny Zbawiciel – a nie Duch Święty.

Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża”, Salvador Dali,1951, olej na płótnie, 205 x 116 cm, Kelvingrove Art Gallery and Museum, Glasgow.

Chrystus jako gołębica

Rozpatrując z tego punktu widzenia obraz Salvadora Dali, można uznać, że namalował on Chrystusa tak, żeby przypominał on gołębicę w locie – symbol zstępującego z nieba Ducha Świętego. W istocie namalował więc Dali na swoim obrazie przemianę Chrystusa w Ducha Świętego – poniekąd jako „Ducha Bożego unoszącego się nad powierzchnią wód” (Księga Rodzaju 1, 2). W zasadzie nie widać na obrazie gwoździ, którymi Chrystus-Gołębica przybity byłby do krzyża – domniemany gwóźdź na dłoni po prawej stronie obrazu to trudny do wyjaśnienia cień na małym palcu, ciągnący się aż do środka dłoni.

Można, oczywiście, spytać, dlaczego warunkiem zesłania Ducha Świętego było odejście Jezusa do Ojca w niebie? Najprostsza odpowiedź jest taka, że dopiero za sprawą śmierci Jezusa Chrystusa Duch Święty pojawił się w niebie. Inaczej mówiąc, Duch Święty zrodził się na ziemi w Jezusie Chrystusie, który dopiero w tym momencie stał się Synem Bożym, co poświadczył Ojciec jako głos z nieba. Wizji sfruwającej z nieba gołębicy nie należy więc rozumieć jako zesłania z nieba na Jezusa Ducha Świętego.

Ofiara jako oddanie Bogu ducha uwolnionego z ciała

Natomiast śmierć Jezusa jako warunek pojawienia się Ducha Świętego u Ojca w niebie można wyjaśnić po prostu nawiązując do właściwego sensu składania Bogu ofiary. W religii Voodoo sens składania bogom ofiar ze zwierząt polega na tym, że w ten sposób bogowie otrzymują potrzebną im samym do życia siłę życiową zwierząt, opuszczającą w momencie śmierci ich ciała. W przypadku śmierci Jezusa jest to Ofiara złożona z Człowieka, i to człowieka oświeconego, a zatem w wyniku jego śmierci trafia do Boga oświecona świadomość uwolniona z ciała Jezusa i w ten sposób sam Bóg napełniony zostaje Duchem Świętym.

Ta świadomość, łącząc się z Bogiem, nabiera znacznie większej mocy niż jako istniejąca poprzednio jaźń ziemskiego Jezusa. I teraz dopiero można ją zesłać na Ziemię, by po połączeniu się z jej ciałem eterycznym stanowiła ona dla ludzi stałą możliwość dostępowania oświecenia za sprawą Ducha Świętego.

Gdzie jest na obrazie źródło światła?

Salvador Dali namalował Chrystusa-Gołębicę jako oświetloną postać na tle ciemnego nieba. Ale źródło światła znajduje się na ziemi – gdzieś na lądzie, którego brzeg widzimy po prawej stronie obrazu. Idea obrazu jest więc taka, że światłość zrodzona na ziemi rzutowana jest na niebo i następnie wraca na ziemię w postaci światła odbitego o zwiększonym zasięgu i mocy.

Zbieganie się przedłużeń krawędzi krzyża

Sposób, w jaki Salvador Dali namalował krzyż, świadczy o tym, że jego dolny koniec jest daleko w głębi a poprzeczna belka na górze jest blisko patrzącego na obraz. Oznacza to, że ten krzyż jest w stosunku do ziemi ustawiony w pozycji poziomej, a nie pionowej – jak normalnie w scenie ukrzyżowania. Jednocześnie jednak skrót perspektywiczny sprawia, że linie bocznych krawędzi krzyża są zbieżne – ich przedłużenia zbiegają się na dole, jeśli traktować obraz jako płaską powierzchnię. To zbieganie się w punkt ma znaczenie symboliczne – Duch Święty rozlany jest szeroko w przestrzeni okołoziemskiej, a jednocześnie ogniskuje się punktowo w jednostkowej świadomości, którą oświeca. Dokładniej biorąc, przedłużenia krawędzi pionowej belki krzyża zbiegają się na wysokości górnej części steru łódki na dole obrazu, a przedłużenia bocznych krawędzi poprzecznej belki krzyża – wyżej, na tle wolnej od chmur części nieba. Do geometrii tego obrazu jeszcze powrócę.