Twitter

Dziś polskie malarstwo patriotyczne i dwie wizje Polski na obrazie Jacka Malczewskiego, czyli odwieczne pytanie: lewica czy prawica? 

Na obrazach Jacka Malczewskiego, malarza polskiego symbolizmu, często występują wątki patriotyczne. Obrazowi Malczewskiego podejmującemu wątek sprawy narodowej pt. „Finis Poloniae” poświęciłem jeden z poprzednich wpisów. Warto zaznaczyć, że na obrazie „Finis Poloniae” Malczewski namalował między innymi samego siebie i że dotyczy on ostatecznego zniknięcia Polski z politycznej mapy Europy w wyniku rozbiorów. Ale sam Malczewski malował swoje obrazy głównie w przededniu odzyskania niepodległości i najwyraźniej miał tego przeczucie.

Dziś zajmę się jednym z najbardziej znanych obrazów Jacka Malczewskiego „Hamlet polski”. Na tym obrazie, podejmującym niewątpliwie problematykę narodową, jak na to wskazuje tytuł, artysta nie sportretował samego siebie, lecz kogoś innego. Oznacza to w istocie, że ukazany przez malarza Hamletowski dylemat, nie jest bynajmniej jego własnym dylematem, lecz raczej prezentacją dylematu zakorzenionego w polskiej mentalności. 

Jacek Malczewski, Hamlet polski – portret Aleksandra Wielopolskiego, 1903, olej na płótnie, 100 x 149 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Jacek Malczewski, Hamlet polski - obraz na płótnie

Kto jest kim na obrazie „Hamlet polski” Jacka Malczewskiego?

Sportretowany na obrazie w stroju Hamleta Aleksander Wielopolski (1861-1914) był wnukiem ważnej postaci historycznej, margrabiego Aleksandra Wielopolskiego (1803-1877), który jako członek rządu Królestwa Polskiego starał się lawirować między interesami rosyjskiego zaborcy i ludności polskiej, co zawsze prowokowało do pytania: realista, czy zdrajca? Przedstawiony na obrazie jego wnuk jest najwyraźniej apolityczny, skubie sobie kwiatek rumianku, a w pasie z nabojami ma – zamiast nabojów – tubki z farbami, co stanowi aluzję do tego, że był malarzem amatorem.

W rezultacie mężczyzna na portrecie znajduje się nie tylko w środku pomiędzy dwiema kobietami symbolizującymi dwie wizje Polski, ale także pomiędzy duchem dziadka, czyli odpowiednikiem ducha ojca z tragedii Szekspira, a Jackiem Malczewskim jako autorem obrazu, wizjonerem i, oczywiście, malarzem z prawdziwego zdarzenia. Należy przyjąć z góry, że wnuk z tym swoim kwiatkiem rumianku nie dorasta dziadkowi do pięt, jeżeli chodzi o działanie na rzecz Sprawy Polskiej, a jako malarz nie dorasta z kolei do pięt Jackowi Malczewskiemu, choć żadnego jego obrazu nie znam – znany jest on bowiem prawie wyłącznie z tego, że sportretował go Malczewski. A że Malczewski był genialnym malarzem wizjonerem, więc jego obraz zachowuje wciąż aktualność w odniesieniu do spraw polskich.

Dwie wizje Polski na obrazie Jacka Malczewskiego

Sposób, w jaki Malczewski przedstawia na obrazie dwie wizje Polski, opiera się na kilku przeciwstawieniach.

1. Po pierwsze, jedna jest w kajdanach, druga zerwała kajdany.    

2. Po drugie, jedna jest stara, druga jest młoda.

3. Po trzecie, jedna jest w zasadzie ubrana (ma jedynie odsłonięte ramiona), a druga w zasadzie rozebrana.

4. Po czwarte, jedna ma na głowie koronę i słomę we włosach, a druga ma na włosach ludową chustę, a wokół głowy wieniec z czerwonych maków. Po piąte, elementy ich stroju nawiązują kolorystycznie do polskiej flagi biało-czerwonej.

Jest to przede wszystkim widoczne u młodej dziewczyny. W strzępach jej sukni dominuje kolor czerwony, biały materiał jest zaś porozrywany – tak, jakby również on stanowił pęta, z których się ona wyzwoliła. Patrząc pod tym kątem na starą kobietę, widzimy, że ściągnięta na ramiona biała część odzienia krępuje jej ręce, a żadnych wyraźnych czerwonych elementów w jej stroju nie ma.

Jeżeli symboliczne znaczenie kolorów składających się na polską flagę odpowiada przeciwstawieniu:

1. „białych” jako konserwatywnych, arystokratycznych, klerykalnych, prawicowych i

2. „czerwonych” jako rewolucyjnych, robotniczych, bezbożnych i lewicowych (a taka symbolika z pewnością już funkcjonowała w czasach, gdy Malczewski malował ten obraz),

to wyraźnie widać, że ten dualizm związany z naszymi barwami narodowymi rzuca się cieniem na całą naszą historię aż do czasów współczesnych, towarzyszy faktycznym podziałom społecznym i politycznym o charakterze antagonistycznym. Starsza kobieta jest dostojna, w koronie, ubrana przyzwoicie w sensie obyczajowym, ale nie raczy mieć w swym stroju żadnych czerwonych akcentów. Druga natomiast, żeby się wyzwolić, poszarpała białe elementy stroju i za nic ma przyzwoitość, zwłaszcza że jest młoda i nie musi się wstydzić tego, czym obdarzyła ją natura.

Co oznacza portret Aleksandra Wielopolskiego na obrazie „Hamlet polski” Jacka Malczewskiego?

Aleksander Wielopolski (wnuk) jest na obrazie ni w pięć, ni w dziewięć w stroju zielonym, który nijak się nie ma do naszych barw narodowych – dodanie tej zieleni zamieniłoby naszą flagę we flagę włoską, ale chyba nie o to chodzi. Duch dziadka przypomina mu o tej smutnej starszej pani w koronie i w kajdanach – i tylko o tej, bo ta druga była pewnie dla dziadka co najwyżej jakąś zdrową wiejską dziewką, którą można było zbałamucić. Ale z obrazu wynika, że tylko ta młoda, ludowa jest zdolna do zerwania kajdan – i to jest być może zarazem symbol Młodej Polski jako ruchu ideowo-artystycznego, do którego należał Malczewski. Co się zaś tyczy margrabiego Wielopolskiego, to jego rachuby, że lawirowaniem i współpracą z zaborcą uda mu się tę starą uwolnić z kajdan, spełzły raczej na niczym.

Dwie wizje Polski na obrazie „Hamlet polski” to wizje Malczewskiego? 

Dla interpretacji obrazu Jacka Malczewskiego najważniejsze jest jednak, jak sam Malczewski ze swojego własnego punktu widzenia przedstawia na swoich obrazach Polonię. A namalował kilka takich obrazów. Otóż ta własna Polonia Malczewskiego nie jest ani taka, jak ta stara, ani taka, jak ta młoda z obrazu „Hamlet polski”. A to oznacza, że dwie wizje Polski na obrazie Malczewskiego, których nijak się nie daje ze sobą pogodzić, to jest wizja Wielopolskich – dziadka, ojca, wnuka itd. – i im podobnych. I taką ją będą malować swoimi farbami i pędzlami. Spod pędzla Malczewskiego wyjdzie zaś inna wizja Polski. Ale o tym może już innym razem.