Twitter

Obraz Wojciecha Gersona „Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski” należący do nurtu polskiego malarstwa historycznego i realizmu dotyczy wydarzenia, będącego cezurą pomiędzy pierwszym państwem piastowskim, którego początek przedstawił Jan Matejko na obrazie „Chrystianizacja Polski”, a drugim państwem piastowskim, które zbuduje na nieco innych już podstawach Kazimierz Odnowiciel.

Jest to okres, w którym związek Polski z chrześcijaństwem nie był jeszcze tak silny i oczywisty jak za króla Jana Sobieskiego, którego sportretował Jan Matejko na swoim obrazie „Sobieski pod Wiedniem”.

Oczywiście, zawsze należy pytać, jak w tym kontekście rozumie się Polskę. Za króla Sobieskiego Polska była Rzeczpospolitą szlachecką, w której sprawa poczucia narodowego i religijności prostego ludu mogła nie być w ogóle brana pod uwagę. Jeszcze w czasach, kiedy powstawały powyżej wymienione obrazy, a także omawiane już w innych artykułach obrazy Jacka Malczewskiego poświęcone ojczyźnie, katolicyzm miał większe oparcie w szlachcie, inteligencji i mieszczaństwie niż wśród ludu, który w głębi duszy wciąż w znacznej mierze hołdował „pogańskim gusłom”. Obecnie sytuacja jest odwrotna – w czasach postępującej laicyzacji bastionem polskiego katolicyzmu pozostaje wieś. Ale w XI wieku, w którym miało miejsce wydarzenie przedstawione na obrazie Wojciecha Gersona, lud był do chrześcijaństwa nastawiony na ogół wrogo.

Okoliczności historyczne, z którymi wiąże się obraz Wojciecha Gersona „Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski”, były mniej więcej takie. Książę Kazimierz (Odnowiciel) po śmierci ojca, Mieszka II, objął w roku 1034 tron w Polsce w sytuacji chaosu wewnętrznego. Próbował wzmocnić władzę królewską, co spotkało się jednak ze sprzeciwem możnowładztwa. Książę został wygnany na Węgry, gdzie schronienia użyczył mu król Stefan I. W kraju pozbawionym centralnej władzy zapanowała samowola. Na Mazowszu Miecław utworzył niezależne państewko. Na Pomorzu władzę przejęła miejscowa dynastia. Doszło do powstania ludowego przeciw uciskowi feudalnemu i kościelnemu – znaczna część ludności powróciła do dawnych wierzeń.

Na domiar złego w 1038 roku miał miejsce najazd na Polskę księcia Czech, Brzetysława, który odebrał Polsce Śląsk i Małopolskę oraz złupił Wielkopolskę, zabierając oprócz wielkich skarbów również relikwie świętego Wojciecha. Po śmierci króla Stefana I (w sierpniu 1038 roku) książę Kazimierz udał się do Niemiec, gdzie nowy król, Henryk III (od 1046 Święty Cesarz Rzymski) udzielił mu finansowego i militarnego wsparcia, ponieważ obawiał się nadmiernego wzmocnienia Czech.

Dostał więc książę Kazimierz hufiec ok. 500 ciężkozbrojnych rycerzy niemieckich i na jego czele powrócił do Polski, by odbudować państwo i organizację kościelną. I właśnie ten powrót przedstawia obraz Wojciecha Gersona. Pierwsze państwo piastowskie się skończyło. Z czasem Kazimierz zbuduje drugie państwo piastowskie, mniej więcej w granicach, jakie miało ono, gdy obejmował władzę po śmierci ojca. I to drugie państwo będzie już miało stolicę w Krakowie, który ocalał z najazdu Brzetysława.

Obraz Wojciecha Gersona „Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski”, 1887, olej na płótnie, 231 cm x 290 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Pierwszy plan obrazu Wojciecha Gersona

Na pierwszym planie obrazu Wojciecha Gersona widzimy zabitego duchownego chrześcijańskiego w liturgicznej szacie, przywalonego krzyżem, czyli jakby symbolicznie ukrzyżowanego. W prawym dolnym rogu widać kielich, z którego wysypały się hostie, a obok – otwartą księgę, zapewne Pismo Święte. Zastanawia okoliczność, że ułamany na dole krzyż nie pasuje do wkopanej w ziemię jego domniemanej podstawy, która jest szersza, mniej starannie ociosana i sprawia raczej wrażenie spróchniałego pieńka po złamanym drzewie. Jeżeli jest to komentarz malarza, do tego, co się właśnie wydarzyło, to trzeba go odczytywać tak, że pierwsze chrześcijańskie państwo piastowskie (Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Mieszka II) zostało zbudowane na nietrwałej podstawie i dlatego legło w gruzach. Obalony porządek wprowadzony w nowym chrześcijańskim państwie europejskim oznacza leżący krzyż, a pieniek, który się ostał, to starsza przedchrześcijańska tradycja. Widać, że drewno tego pieńka jest starsze niż to, z którego wyciosany jest krzyż, i że jest ono już spróchniałe.

Drugi plan obrazu Wojciecha Gersona

Na drugim planie obrazu Wojciecha Gersona, w samym centrum obrazu, widzimy księcia Kazimierza na czarnym koniu. Ziemia pod kopytami konia wznosi się, niby postument, nieco ponad poziom, na którym leży przywalony krzyżem duchowny. Dzięki temu patrzymy na księcia od dołu, co nadaje jego postaci charakter monumentalny, a jego głowę oglądamy na środku nieba, które jest w tym miejscu rozjaśnione, w wyraźnym kontraście do ciemnych burzowych chmur w pozostałych częściach nieba. Ma to, oczywiście, wymowę symboliczną – nad krajem przetoczyła się burza, ale już się rozjaśnia, przybywa ten, który ponownie zaprowadzi porządek. Czarne ptaki na niebie przywodzą na myśl demoniczne moce pogaństwa, które upomniały się o swoje i z którymi też trzeba będzie się rozprawić.

Przy księciu widzimy uzbrojonego woja wspartego na włóczni, który gestem prawej dłoni, powstrzymuje jakby księcia przed dalszą jazdą ze względu na leżącego na ziemi martwego duchownego. Również koń ze schyloną w dół głową patrzy na przywalone krzyżem zwłoki. Oto na czym koncentruje się uwaga księcia po powrocie do kraju – ludność państwa chce się wyzwolić od nowej religii i wspieranego przez nią systemu ucisku. Książę w wymownym geście splata dłonie, ocenia sytuację i rozważa sposoby odwrócenia tego, co się stało. Jako książę sam musi decydować – jego zbrojny hufiec widoczny jest daleko po lewej stronie obrazu na tle lasu.