Twitter

Obraz Jana Matejki „Geniusz podtrzymujący Ziemię – alegoria postępu”: Adam, Chrystus i wygnanie z Raju. 

Omówię dziś obraz Jana Matejki „Geniusz podtrzymujący Ziemię – alegoria postępu”, który pominąłem w moim poprzednim artykule „Cykl 11 obrazów Jana Matejki dla Politechniki Lwowskiej”. Skądinąd można by ten obraz umieścić też w dziale „Wygnanie z Raju” w grupie kilku omówionych już przez mnie obrazów podejmujących ten malarski temat religijny, co uzasadnię pod koniec swojej interpretacji.

Poniżej zdjęcie Politechniki Lwowskiej z cyklem obrazów Jana Matejki: 

Kolejnym po komentowanym już obrazie „Geniusz ludzkości stworzony przez Boga Ojca i Syna – symbol twórczego natchnienia” jest właśnie:

Obraz Jana Matejki „Geniusz podtrzymujący Ziemię – alegoria postępu”

Obraz Jana Matejki „Geniusz ludzkości stworzony przez Boga Ojca i Syna” jako klucz interpretacyjny

Obraz ten potwierdza moją tezę, że u podstaw całego omawianego cyklu leży szczególnego rodzaju gnoza, którą w ogólnym zarysie scharakteryzowałem w komentarzu do pierwszego obrazu (Geniusz ludzkości, stworzony przez Boga Ojca i Syna – symbol twórczego natchnienia). Otóż tym geniuszem podtrzymującym Ziemię jest Chrystus, Syn Boży. W rezultacie postać z berłem na dole obrazu musi być Bogiem Ojcem, a postać w świetlistej aureoli w prawym górnym rogu to Duch Święty jako geniusz ludzkości. Ponadto siedem postaci kobiecych – pięć po lewej stronie i dwie po prawej stronie – odpowiada siedmiu aniołkom z pierwszego obrazu.

Na czym polega postęp na obrazie Jana Matejki?

Postęp, o którym mowa w tytule obrazu, dokonuje się w kierunku od lewej ku prawej stronie. W sensie najbardziej zewnętrznym zaznaczone jest to przez szaty postaci po prawej stronie przeciwstawione goliźnie pięciu kobiet po stronie lewej. Ponadto naga postać mężczyzny podtrzymującego Ziemię jest przeciągana przez dwie ubrane kobiety na swoją stronę, a owinięty wokół jego biodra biały materiał, za pomocą którego go one ciągną, po pierwsze przypomina przepaskę na biodrach na obrazach przedstawiających ukrzyżowanie Chrystusa, po drugie jest pierwszą fazą ubierania Syna Bożego, a po trzecie, ma barwę taką samą jak szata geniusza ludzkości w prawym górnym narożniku. Oznacza to, że Syn Boży – boski Logos „wyzewnętrzniony” przyrodę – rozwija się dzięki geniuszowi ludzkiemu.

Symbolika kolorów na obrazie Jana Matejki

Kolory innych szat widocznych na obrazie też mają, oczywiście, znaczenie symboliczne. Tworzą one sekwencję: czarny, czerwony, złoty. Czarny jest kolorem gęstej ziemskiej materii. Jest to barwa, którą ma na obrazie glob ziemski. Zestawienie światłości wokół głowy geniusza ludzkości z czernią Ziemi i szaty postaci namalowanej bezpośrednio poniżej tego geniusza przywodzi na myśl słowa z Prologu do „Ewangelii według świętego Jana”: „A światłość świeci w ciemności, lecz ciemność jej nie ogarnęła” (Jan 1, 5).

Z kolei kolor czerwony jest kolorem ognia. Zgodnie z gnozą Jakoba Böhme ogień rozpala się nagle w najgłębszym mroku z powodu śmiertelnego przerażenia, jakie w nim zostaje wzbudzone. Ogień ten jest źródłem wszelkiego prawdziwego, odczuwającego życia. Ma on dwa aspekty, po pierwsze jest wściekłym, destrukcyjnym żywiołem, właściwością Boga Ojca jako Boga w gniewie, ale po drugie jest źródłem łagodnego, życiodajnego, przyjaznego światła miłości. Światło miłości jest mianowicie złagodzeniem, sublimacją ognistej energii. To światło symbolizowane jest na obrazie przez kolor złocisty.

Co postęp przedstawiony na obrazie Jana Matejki oznacza dla Boga Ojca?

Cała sekwencja trzech kolorów widoczna jest na środkowej postaci na samym dole obrazu. Na czubku czarnej głowy Ojca jako Boga w gniewie rozlewa się czerwona plama, a płachta złocistego materiału uczepiona czerwonym paskiem do ramienia powiewa za jego plecami po prawej stronie obrazu. Ta złocista płachta jest symbolem tzw. chwały Bożej, którą jest świat powracający do Boga w wysublimowanej, świetlistej postaci. Z kolei srebrzysto-białe berło nawiązuje kolorem do szaty geniusza ludzkości, natomiast zgodnie z teologiczno-filozoficzną logiką kolor ten powinien symbolizować idealną, niematerialną ideę przed stworzeniem świata, która istnieje też w świecie, ale zakryta, zaciemniona mrokiem materii. Przy takiej interpretacji głowa geniusza ludzkości jako światłość symbolizuje podmiotową świadomość, a jego biała szata – ideę w czystej postaci, uwolnioną od ciemności materii, jako przedmiot tej świadomości.

Lewa strona obrazu Jana Matejki „Geniusz” jako przedstawienie stanu niewinności przed popadnięciem w dualizm dobra i zła

Biel i czerń to strony przeciwieństwa, charakterystycznego dla świata opartego na dualizmie i biegunowych przeciwieństwach, w którym występuje różnica między „dobrem” a „złem”. Ale istnieje też stan „poza dobrem i złem” – stan niewinności, cechujący życie w Raju przed skosztowaniem owocu z „drzewa poznania dobrego i złego”. Ten stan symbolizuje na obrazie pięć nagich kobiet po jego lewej stronie. W tym układzie centralna męska postać geniusza podtrzymującego Ziemię nabiera znaczenia Adama. W ezoteryce chrześcijańskiej odróżnia się Pierwszego Adama od Drugiego Adama, którym jest Chrystus. Na obrazie Matejki ten Adam jest dynamiczny, jest Pierwszym Adamem ciągniętym w kierunku przemiany w Drugiego Adama, czyli de facto w kierunku tej postaci w prawym górnym rogu.

Patrząc w ten sposób na cały obraz, widzimy po lewej stronie Raj, na środku Ziemię, a po prawej stronie – pod pewnym względem powrót do Raju, ale pod innym coś znacznie wyższego od początkowego Raju jako swego rodzaju ogrodu zoologicznego, który jest wyobrażeniem stanu w zasadzie przedludzkiego. Adam znajduje się pomiędzy jednym a drugim. Po lewej stronie kuszą go gołe dziewczyny – ta leżąca na plecach na samym dole obrazu gotowa jest mu się natychmiast oddać – a z prawej strony wyciąga po niego rękę postać ciemna niczym sam diabeł. Ale z tytułu obrazu wynika, że chodzi o postęp, o wyjście ze stanu natury, choćby nawet można to było opisywać jako wygnanie z Raju, grzech pierworodny, upadek itp. Matejko nie trzyma się więc tradycyjnej interpretacji tego mitu z Księgi Rodzaju. Skosztowanie zakazanego owocu było jak najbardziej słuszne, oznaczało postęp.

Co wynika z obrazu Jana Matejki – czy najpierw powstał Adam czy Ewa?

Wydaje się też, że Jan Matejko ma własną interpretację relacji logiczno-chronologicznego następstwa w układzie Adam-Ewa. Po lewej stronie są przecież same Ewy w domniemanym Rajskim Ogrodzie, a Adam jest najwyraźniej fazą późniejszą, odpowiadającą wygnaniu z Raju. Jeżeli spojrzeć na to z punktu widzenia odróżniania w dziejach ludzkości matriarchatu jako fazy wcześniejszej i patriarchatu jako fazy późniejszej, to niewątpliwie Ewa jest wcześniejsza od Adama i dopiero po wygnaniu z Raju Adamowi została przyznana nad nią władza. Chodzi tu w istocie o przeciwstawienie (żeńskiej) przyrody i (męskiego) ducha i o wyobrażenie postępu jako dokonującego się dzięki pierwiastkowi męskiemu. Pozbawionemu historii wiecznemu kołowrotowi przyrody przeciwstawiane są dzieje ludzkie, w wyniku których człowiek zmienia zarówno swój świat, jak i samego siebie.

Dlaczego po lewej stronie obrazu Jana Matejki jest pięć kobiet?

Można, oczywiście, zapytać, dlaczego tych kobiet po lewej stronie obrazu jest właśnie pięć. Odpowiedź jest prosta. Jest ich pięć dlatego, że wszystkich kobiet jest w sumie siedem i odpowiadają one siedmiu duchom Bożym, siedmiu postaciom wiecznej natury w gnozie Jakoba Böhme i siedmiu aniołkom na obrazie „Geniusz ludzkości, stworzony przez Boga Ojca i Syna – symbol twórczego natchnienia”. Matejce dla zobrazowania idei postępu wystarczyło bliżej scharakteryzować tylko dwie z siedmiu postaci – pozostałe przedstawił jako niezróżnicowane. Zauważmy jednak, że są ona pogrupowane w trzy pary, a jedna – ta leżąca w lewym dolnym rogu – jest właściwą Ewą, stanowiącą parę z Adamem.

W rezultacie odnajdujemy dynamiczny układ wzdłuż przekątnej obrazu: Adam znajduje się pomiędzy leżącą na plecach Ewą a postacią ze świetlistą aureolą wokół głowy – czyli między przyrodą a duchem. Natomiast czerwono-czarna para ciągnąca ku sobie Adama jest elementem doprowadzającym do tego postępu, jakim jest w ujęciu Matejki kierowanie się od przyrody ku duchowi.