Twitter

Z okazji Świąt Bożego Narodzenia zajmę się dziś obrazem „Pokłon pasterzy” włoskiego malarza renesansowego Giorgione. Giorgione był jednym z głównych przedstawicieli dojrzałego renesansowego malarstwa weneckiego – mistrzem koloru i światła, który wywarł wpływ m.in. na Tycjana. 

Chociaż zasadniczo temat obrazu „Pokłon pasterzy” jest wzięty z Ewangelii św. Mateusza, to na obrazie nie ma żłobu i stajenki, ale podobnie jak to można spotkać również na obrazach przedstawiających pokłon trzech króli (Andrea Mantegna i inni), miejscem narodzin Jezusa, zgodnie z Ewangelią Pseudo – Mateusza jest grota skalna.

Spośród dwóch całkiem różnych opisów narodzin Jezusa w ewangeliach według św. Mateusza i według św. Łukasza do tego pierwszego opisu nawiązuje święto Trzech Króli, natomiast święta Bożego Narodzenia kojarzą się nam bardziej z pasterzami, którym objawił się anioł Pański i powiedział: „dziś narodził się wam Zbawiciel, którym jest Chrystus Pan, w mieście Dawidowym. A to będzie dla was znakiem: Znajdziecie niemowlątko owinięte w pieluszki i położone w żłobie.” (Mateusz 2, 11-12). I właśnie dzięki wiadomości od anioła „przybieżeli do Betlejem pasterze”, a z opisu ewangelicznego wynika, że było to zaraz po narodzinach, dokładnie tego samego dnia. Po ilu zaś dniach od narodzin zjawili się w Betlejem magowie, Ewangelia Mateusza nie precyzuje.

Ale z jakiegoś powodu – mniejsza z tym z jakiego – temat pokłonu trzech magów (lub, w innej wersji, trzech króli) był znacznie częściej podejmowany przez malarzy niż pokłon pasterzy. Zdarzało się także, że na jednym obrazie połączone były oba te wątki – zrobił tak na przykład Hieronim Bosch na obrazie „Pokłon trzech króli”. 

Obraz „Pokłon pasterzy”, Giorgione, 1505-1510, olej na drewnie, 90 x 110 cm, National Gallery of Art, Waszyngton

Wydruk na płótnie: Giorgione, Pokłon pasterzy

Opis obrazu „Pokłon pasterzy” Giorgione

Święta Rodzina przedstawiona jest przed wejściem do ciemnej groty skalnej, w której widać głowy osła i wołu (obecność tych zwierząt przy narodzinach Jezusa to również motyw z Ewangelii Pseudo-Mateusza). W leżące na ziemi Dzieciątko wpatrują się z jednej strony Maryja i święty Józef, a z drugiej – dwaj pasterze. Na tle skały ponad wejściem do groty namalowane są cztery złociste główki aniołów – dwie nad pasterzami, a dwie nad Maryją. Po lewej stronie obrazu mamy widok na zieloną dolinę z kamiennymi basztami i innymi zabudowaniami. Na horyzoncie widać góry i złocistą łunę wschodzącego słońca.     

Interpretacja obrazu „Pokłon pasterzy” Giorgione

Trzy poziomy

Podobnie jak to zrobił Andrea Mantegna na swoim obrazie „Pokłon trzech magów”, również Giorgione pokazuje na obrazie „Pokłon pasterzy” trzy poziomy rzeczywistości: podziemny, ziemski i niebiański. Podana jest też ich bliższa charakterystyka poprzez połączenie świata podziemnego ze zwierzętami, świata ziemskiego z pasterzami (ludźmi) a świata niebiańskiego – z aniołami. Co więcej dwie głowy anielskie nad dwoma pasterzami sugerują, że każdy z pasterzy ma swojego osobistego anioła, czyli jakby swoje wyższe ja, które należy do szerzej rozumianej tożsamości jednostki, choć w ziemskim świecie nie musi się w żaden widoczny sposób przejawiać.

Pośrednicząca rola Świętej Rodziny

Święta Rodzina pełni w tym układzie funkcję pośredniczącą. Warto zwrócić uwagę na złocisty kolor szat Józefa – taki sam, jaki mają główki aniołków. Fakt, że Józef jest przedstawiony na tym obrazie jako sędziwy starzec, tym bardziej jeszcze każe go kojarzyć z Bogiem Ojcem. I w takim układzie okoliczność, że nie jest on w sensie cielesnym ojcem Jezusa, nie tylko go nie marginalizuje, ale wręcz przeciwnie, dodaje mu chwały na tej samej zasadzie jak dziewictwo uwzniośla macierzyństwo Maryi.

Przy takiej interpretacji świętego Józefa logika nakazuje łączyć Maryję z grotą skalną jako symbolem łona. Brunatno-czerwony kolor jej spodniej szaty można uznać za przeciwstawny wobec niebieskiej barwy jej wierzchniej szaty jako symbolu świata niebiańskiego, który ją otoczył, by mogła jako ziemska kobieta wydać na świat Syna Bożego. I ten Syn Boży leży przed pasterzami, zgodnie ze słowami anioła: „narodził się wam Zbawiciel” – wam, tzn. pasterzom.

Trzy poziomy w scenie nocnego zwiastowania

Zwróćmy uwagę, że również w scenie zwiastowania pasterzom z Ewangelii według świętego Łukasza mamy tę trójpoziomową strukturę: anioł – pasterze – ich stado: „A byli w tej krainie pasterze w polu czuwający i trzymający nocne straże nad stadem swoim. I anioł Pański stanął przy nich, a chwała Pańska zewsząd ich oświeciła” (Łukasz 2, 8-9).

Boże Narodzenie jako wprowadzenie kierunku góra-dół do ziemskiego poziomego świata

Wszystko to razem ukazuje sens Bożego Narodzenia jako wprowadzenie do horyzontalnej struktury świata określonego przez cztery kierunki i cztery wyróżnione momenty doby (północ, wschód, południe, zachód) dodatkowego wymiaru wertykalnego (góra-dół). I co więcej całe zdarzenie opisane w Ewangelii według świętego Mateusza i przedstawiane na obrazie „Pokłon pasterzy” Giorgione można też ująć w związku z porami dnia: Zwiastowanie miało miejsce w środku nocy a pokłon pasterzy – o wschodzie Słońca. Wschodem słońca są narodziny Jezusa Chrystusa, który przychodząc na świat, wyłonił się z ciemnej nocy niby z łona, którego symbolem jest także skalna grota.

W takim ujęciu również tradycyjna data Bożego Narodzenia – krótko po przesileniu zimowym i narodzinach nowego Słońca – nie jest przypadkowa.