Twitter

O obrazie Giorgione „Trzej filozofowie” wspomniałem już w poprzednim poście pt. «Fresk „Szkoła Ateńska” Rafaela», w związku z przypuszczeniem, że mógł się nim inspirować Rafael w koncepcji prawej strony fresku „Szkoła Ateńska”, gdzie przedstawiona jest grupa naukowców.

„Trzej filozofowie” to obraz stanowiący wielką zagadkę dla komentatorów, którzy skupiają się głównie na identyfikacji trzech przedstawionych na nim postaci. W myśl jednej z nasuwających się w naturalny sposób hipotez mieliby to być trzej magowie z „Ewangelii według świętego Mateusza” – w drodze do Betlejem. Skoro Giorgione mógł namalować obraz „Pokłon pasterzy” na podstawie „Ewangelii według świętego Łukasza”, o który już pisałem («Obraz „Pokłon pasterzy” Giorgione na święta Bożego Narodzenia»), to czemu by nie miał przedstawić swojej wersji trzech magów? Na obu obrazach jest zresztą grota skalna, tyle tylko, że na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie” brakuje rzeczy najważniejszej, tzn. Świętej Rodziny.

Można to, oczywiście, wyjaśnić tak, że jeszcze nie doszli na właściwe miejsce, znaleźli wprawdzie jakąś grotę, ale okazało się, że to nie ta, bo nikogo w niej nie ma. Pastuszkowie trafili bez problemu, bo prowadził ich anioł. Natomiast magowie szukają Dzieciątka na podstawie własnych obliczeń. Namierzyli miejsce niezbyt dokładnie, więc trzeba mierzyć ponownie – i to właśnie robi młodzieniec. Gdyby istotnie taki był zamysł to obrazu, to trzeba przyznać, że byłby on nader oryginalny. Ale koncepcji interpretacyjnych było z kilkadziesiąt – i napisała o tym artykuł Karolina Targosz, „Mikołaj Kopernik jednym z Trzech filozofów Giorgionego?” (Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, R. 40:1995, nr 3, s. 49-87).

Wobec takiej różnorodności interpretacji najlepiej będzie przyjrzeć się obrazowi własnymi oczami i opisać, co widać na obrazie, skupiając się w miarę możliwości na oczywistościach.

Obraz Giorgione „Trzej filozofowie”, olej na płótnie, 123,5 x 144,5 cm, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu

Giorgione, Trzej filozofowie

Wydruk na płótnie: Giorgione, Trzej filozofowie

Jak są ustawione trzy osoby na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie”?

Trzy postacie filozofów są zróżnicowane pod względem wieku. W kolejności od prawej do lewej widzimy starca, mężczyznę w sile wieku i młodzieńca. Skała, na której stoją dwaj pierwsi a siedzi trzeci, ukształtowana jest schodkowo, co oznacza, że w ich sekwencji zawarta jest idea wznoszenia się na coraz wyższy poziom – zgodnie z podaną sekwencją. Dokładniej biorąc, ta różnica poziomów między starcem a mężczyzną jest minimalna, gdyż starzec doszedł już po pochyłej ścieżce do poziomu, na którym stoi mężczyzna. Młodzieniec siedzi na najwyższym poziomie, do jakiego prowadzi kręta, kamienna droga – na swoim najniższym odcinku wychodzi ona z ciemnej czeluści skalnej groty.

Jaki sens ma skalna grota  na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie”?

Młodzieniec patrzy w tę ciemną czeluść okiem badacza, na co wskazuje przyrząd naukowy w jego dłoniach. Patrzy niejako z historycznie wyższej perspektywy, gdyż zna już to wszystko, do czego doszła ludzkość w poprzednich epokach. Zostało to bowiem spisane w księgach. Taką właśnie wiedzę poprzedników zawiera traktat naukowy trzymany przez starca. Cyrkiel w jego dłoni jest odpowiednikiem narzędzia w rękach młodzieńca. To narzędzie poznania, dzięki któremu dochodzi się do wiedzy – symbolizowanej przez księgę. Młodzieniec jeszcze swojej księgi nie napisał. Dlatego też patrząc we wspomnianą czeluść z wyższej perspektywy, patrzy on na nią zarazem z niższej perspektywy niż jego poprzednicy, co wynika na obrazie z faktu, że pierwsi dwaj stoją, a trzeci siedzi.

Można jednak zapytać, czemu młody badacz patrzy w ciemną czeluść skalnej groty zamiast na oświetlony słońcem pejzaż na dalszym planie? Tym bardziej, jeśli założymy, że jest to astronom, którego przedmiot – niebo – znajduje się w całkiem odwrotnym kierunku. Najprostsza odpowiedź odwołuje się do sensu symbolicznego – materialny świat, będąc objawieniem Boga, zarazem go ukrywa – wymaga sięgnięcia głębiej, do tego, co się kryje pod powierzchnia zjawisk. Poza tym jaskinia jest popularną metaforą znaną z filozofii Platona.

Jaki sens ma drzewo na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie”?

Drzewo, na którego tle namalowany jest młodzieniec, też ma znaczenie symboliczne – jest to Drzewo Poznania. Jego zasadnicze rozszczepienie na dwoje ma wieloraki sens. W „Księdze Rodzaju” nazywa się ono „Drzewem Poznania Dobrego i Złego”, czego ogólny sens jest taki, że u podstawy poznania leży odróżnianie, a strony różnicy określone są w sposób wzajemnie przeciwstawny. W bardziej konkretnym sensie człowiek jako podmiot (i mikrokosmos) odróżnia samego siebie od zewnętrznego świata jako przedmiotu (makrokosmosu). W okresie Renesansu żywa była idea wzajemnej odpowiedniości makrokosmosu i mikrokosmosu, a obok niej także hermetyczna zasada „jako w górze tak i na ziemi” i alchemiczna zasada poszukiwania kamienia filozoficznego w najgłębszych czeluściach ziemi. Na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie”występuje zarówno jaskinia jako symbol mrocznych czeluści ziemi jak i słońce wschodzące nad horyzontem. Z tym układem, odpowiadającym kierunkowi „dół – góra”, związane jest też drzewo rozrastające się w dwóch przeciwnych kierunkach – korzeniami w głąb ziemi a koroną w górę, ku słońcu. Z kolei rozszczepianie się obu części pnia na konary i gałęzie odpowiada różnicowaniu się poznania na szereg odrębnych dziedzin. Symbol drzewa pokazuje jednak, że „na wejściu” pień jest jeden.

Dlaczego główne drzewo na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie” nie ma liści?

Zwraca też uwagę, że na tym drzewie nie ma liści – w odróżnieniu od drzew, na których tle namalowany jest stary mędrzec. Czy to drzewo jeszcze się nie zazieleniło, czy też już obumarło i uschło? Zakładając ten drugi wariant, może się to kojarzyć z przeciwstawieniem Drzewa Poznania i Drzewa Życia – tym bardziej, że konsekwencją skosztowania owocu z Drzewa Poznania miała być, zgodnie ze słowami Księgi Rodzaju, śmierć. Byłby w tym pewien paradoks, polegający na tym, że starzec jest przedstawiony na tle żywych drzew, a młodzieniec na tle martwego drzewa.

Pierwsze możliwe wyjaśnienie braku liści na centralnym drzewie z obrazu Giorgione „Trzej filozofowie”

Wyjaśnienia paradoksu widziałbym dwa. Jeśli kryje się za tym refleksja historiozoficzna, zakładająca trzy epoki w dziejach, odpowiadające trzem okresom życia, młodości, dojrzałości oraz starości, i zarazem wprowadzająca analogiczne zróżnicowanie w obrębie każdej nich, to młodzieniec na obrazie symbolizowałby młodzieńczą fazę epoki, która ogólnie oznacza już jednak starość ludzkości, a starzec dla odmiany wskazywałby na to, że młodość świata odeszła już w przeszłość – jest „wiekowa”. Mniej więcej tak, jak w symbolice starego i nowego roku, zgodnie którą kończący się rok jest starcem, a rozpoczynający się dzieckiem, choć przecież każdy kolejny rok oznacza dla nas dalsze posuwanie się w latach. Z naszej dzisiejszej perspektywy, późniejszej o 500 lat, zapoczątkowane w Renesansie odrodzenie się nauk skierowało bieg historii ku materialistycznej cywilizacji coraz bardziej wyrafinowanej technicznie, ale też – zdaniem wielu – coraz bardziej martwej duchowo. Taka faza rozwoju kultury oznacza jej starość.

Drugie możliwe wyjaśnienie braku liści na centralnym drzewie z obrazu Giorgione „Trzej filozofowie”

Kiedy jednak ujmiemy ten proces z perspektywy koncepcji Joachima z Fiore, który nazywał trzy epoki w dziejach odpowiednio Epoką Ojca, Epoką Syna i Epoką Ducha Świętego, i spojrzymy na to z perspektywy przeciwieństwa przyrody i ducha, to brak liści może oznaczać coś całkiem innego, mianowicie że narodziny ducha to przemijanie przyrody z jej życiem w formie zielonych liści. W każdym razie w tle obrazu można zauważyć dwa znaczące z tego punktu widzenia elementy: po pierwsze, otoczone ze wszystkich stron zielenią budowle ludzkie, co sugeruje, że ludzki świat jest sztuczną enklawą w ramach żywej przyrody, a po drugie, niebieskie wzgórze na najbardziej odległym planie, odróżniające się zdecydowanie od zieleni nieco bliższego planu. Może to być, oczywiście, kolorystyczna sugestia, że to wzgórze jest znacznie dalej od tego wszystkiego, co ma kolor zielony, ale nie wyklucza to także symboliki kolorów, zgodnie z którą przyroda jest zielona a duch – niebieski. Ważne jest przy tym, że słońce wschodzi dokładnie na granicy zieleni i błękitu, tak jakby ten wschód miał oznaczać świt nowej epoki.

Co symbolizuje środkowy z trzech mędrców na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie”?

Z trzech filozofów największą zagadką jest środkowy, w orientalnym stroju, w turbanie na głowie. Zwraca uwagę to, że nie ma on żadnego rekwizytu. W tej sytuacji znacząca jest okoliczność, że jego dłoń spoczywa na brzuchu, zaczepiona kciukiem na pasie, którym jest przewiązany powyżej bioder. Może to oznaczać, że nie szuka on mądrości jako poznania zewnętrznego świata, lecz skoncentrowany jest na samym sobie. Traktat starca dotyczy kosmosu, można na nim zauważyć symbol Słońca i Księżyca oraz jakieś linie o matematycznym znaczeniu. Zawarta w tym jest kwintesencja tego, co zdołał niegdyś zbadać. Z kolei młodzieniec jest obecnie zajęty badaniami, patrząc uważne przed siebie. Natomiast filozof orientalny patrzy nie wiadomo na co, zwrócony twarzą do widza, ale uwagą do wewnątrz – jego oczy są wprawdzie otwarte, ale jakby niewidzące, nie kierujące się na żaden konkretny obiekt.

Pierwsze możliwe wyjaśnienie orientalnego stroju środkowego z trzech mędrców na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie”

Pozostaje pytanie, dlaczego filozofia spod znaku imperatywu „poznaj samego siebie”, czy też zorientowana na sprawy ludzkiego życia (na to, jak żyć, co jest dobre, a co złe itd.) – albo wręcz na sprawy duchowe zamiast poznawania i ujarzmiania materialnego świata – jest personifikowana przez postać w stroju orientalnym? Z dzisiejszej perspektywy, kiedy wyklarowało się obiegowe przeciwstawienie duchowego Wschodu i materialistycznego Zachodu, może by to miało sens, zwłaszcza gdyby uznać tego środkowego filozofa za Hindusa, a o młodzieńcu powiedzieć jasno, że to prekursor nowożytnej zachodniej nauki. Wówczas w innym świetle ukazałby się filozof-starzec – jako przedstawiciel epoki, w której to, co później się rozszczepiło na przeciwieństwo duchowości i materialistycznej nauki, stanowiło jeszcze nierozdzielna jedność.

Drugie możliwe wyjaśnienie orientalnego stroju środkowego z trzech mędrców na obrazie Giorgione „Trzej filozofowie”

Jednak z renesansowej perspektywy cała sprawa przedstawiała się inaczej. Skoro epoka ta świadomie powracała do dziedzictwa starożytnej kultury, filozofii i nauki po okresie odrzucania tego dziedzictwa, który obecnie nazywamy średniowieczem, to historycznie biorąc ten proces zaczął się już wcześniej, ale dokonywał się dzięki pośrednictwu kultury arabskiej, która – przeciwnie niż Europa w okresie „ciemnych wieków” – uczyła się od Greków i przyswajała ich sobie, tłumaczyła ich pisma na arabski. I doszło nawet do tego, że Europa powracała do Arystotelesa za pośrednictwem arystotelików arabskich i przekładów z arabskiego na łacinę dzieł, których oryginały powstały w języku greckim. Z tej perspektywy środkowy filozof na obrazie Giorgione jest filozofem arabskim, a sposób jego przedstawienia wskazuje na to, że uznany został jedynie za pośrednika. Nie wspiął się wiele wyżej, stoi na tym samym z grubsza poziomie co starzec i nie widać, żeby coś istotnego robił. Krótko mówiąc, podtrzymał on tylko antyczne dziedzictwo, by nie przepadło ono bezpowrotnie.

Kim są trzy osoby z obrazu Giorgione „Trzej filozofowie”?

W swoim komentarzu na temat „Szkoły Ateńskiej” Rafaela przytoczyłem hipotezę niemieckiego uczonego Franka Keima z Uniwersytetu w Ulm, zgodnie z którą jedną z głównych postaci nafresku Rafaela jest Arystarch z Samos, starożytny zwolennik teorii heliocentrycznej. Taka identyfikacja oparta została na obrazie „Trzej filozofowie” Giorgione i posłużyła Keimowi do rozpoznania w „Szkole Ateńskiej” również Mikołaja Kopernika. Co więcej, nazwał on tę koncepcję „giorgionizmem”. W tej sytuacji dziwić może, że nie rozpoznaje on także Mikołaja Kopernika w najmłodszym z filozofów na obrazie „Trzej filozofowie” Giorgione, zwłaszcza że hipotezę taką wysunął już w roku 1955 włoski historyk kultury, Bruno Nardi (w artykule do „Il Mondo”, pt. „I tre filosofi del Giorgione”), a poparli ją inni włoscy historycy kultury i sztuki, Sergio Bettini i Giorgio Tabarroni. Przychylając się do tej identyfikacji, Jeremi Wasiutyński postanowił sprawdzić, czy wśród obrazów Giorgione nie ma aby jakiegoś portretu młodego Kopernika, który mógłby posłużyć za wzór przy malowaniu „Trzech filozofów” w czasie, gdy Kopernika już nie było we Włoszech. I faktycznie, znalazł „Portret młodzieńca”, powstały ok. 1503 roku, do którego Kopernik mógł osobiście pozować w okresie pobytu w Padwie (1501-1503):

Bruno Nardi przypuszcza, że „Trzej Filozofowie” Giorgione to Ptolemeusz (ok. 100 – ok. 168), Al-Battani (ok. 855 – 923) i Mikołaj Kopernik (1473 – 1543) – i taka sekwencja ma sens, w odróżnieniu od zaproponowanej przez Franka Heima: Arystarch z Samos (ok. 310 – 230 p.n.e.), Awerroes (1126 – 1198) i Pitagoras (ok. 572 – ok. 497 p.n.e.). Wedle Bruno Nardiego księga, którą trzyma starzec, to Almagest, natomiast według Heima jest to „Peri megethon…” („O rozmiarach i odległościach Słońca i Księżyca”). Heim uważa, że pod górną dłonią starca można rozpoznać słowo greckie „megethon”, a szkic odnosi się do geometrycznej metody wyznaczenia odległości i rozmiarów Słońca i Księżyca zgodnie z tytułem dzieła Arystarcha. Cyrkiel w dłoni faktycznie by pasował do Arystarcha i zapewne na szkicu rzeczywiście jest Słońce, Księżyc i Ziemia – jak to widać na kopii z X wieku:

Gdyby był to faktycznie Arystarch z Samos, to tym bardziej należałoby identyfikować najmłodszego z filozofów jako Mikołaja Kopernika. W ten sposób na początku i na końcu sekwencji mielibyśmy przedstawicieli starożytnego heliocentryzmu a w środku – zwolennika teorii geocentrycznej, czyli Ptolemeusza łamanego przez średniowiecznych astronomów arabskich.