Twitter

Polska sztuka erotyczna ma dość bogatą i ciekawą tradycję. Zagraniczną sztukę tego rodzaju reprezentuje m.in. Egon Schiele (patrz: Seks i nagość na obrazach Egona Schiele), z polskich malarzy zapuszczał się w te rejony Jacek Malczewski (patrz: Jacek Malczewski – obraz Thanatos i śmierć o kształtach rubensowskich), ale w ogóle sam temat nagości i erotyzmu jest tak uniwersalny w sztukach plastycznych, że można by nawet się zastanawiać, kto z wielkich artystów począwszy od Renesansu nie podejmował go w taki czy inny sposób.

Zaś akt, zwłaszcza kobiecy, jest od dawna uznanym gatunkiem w grafice i malarstwie. Ale przecież zawsze znajdą się też artyści ocierający się o płynną granicę między sztuką a pornografią. Wspomniany wyżej Egon Schiele został wręcz oskarżony o szerzenie pornografii. Dla wielu z nas w pornografię i zwykłą sprośność popadają często rysunki francuskiego artysty Berthommé de Saint André (patrz: Obrazki erotyczne Berthommé de Saint André).

Polska sztuka erotyczna również bywała pod tym względem dyskusyjna. Oskarżany o pornografię był w szczególności jeden z jej najwybitniejszych przedstawicieli, prawie nieznany za życia genialny rysownik, Stefan Żechowski (1912-1984), skądinąd fascynująca indywidualność (zob. Ryszard Wójcik, Kusiciel demonów. Opowieść o Stefanie Żechowskim, 2001). W internecie dostępny jest album wydany z okazji 25-lecia śmierci artysty: „STEFAN ŻECHOWSKI. A jednak nie zmarnowałem życia”, z licznymi reprodukcjami i tekstem Krystyny Olchawy (126 stron). Pisze ona na samym wstępie:

Pamięć o niezwykłym człowieku, Artyście, który tworzył sztukę z ogromnym zaangażowaniem emocjonalnym, rozumiejąc ją jako posłannictwo wobec Narodu, skłoniła mnie do opracowania albumu …

Artysta rozumiejący sztukę jako posłannictwo wobec Narodu, a z drugiej strony oskarżenia o szerzenie pornografii… Czyż to nie dziwne? Bynajmniej. Skoro ze względu na znane uwarunkowania historyczne polski artysta zwykł traktować swoją sztukę jako posłannictwo, to polska sztuka erotyczna może być, zwłaszcza w starszych pokoleniach, związana z posłannictwem. Ileż patriotycznego posłannictwa jest choćby na obrazie „Divina Polonia”Franciszka Starowieyskiego, który w pierwotnej wersji był nawet znacznie jeszcze bardziej wyuzdany! Również i tu, jak u Boya, „symbolem Ojczyzny” jest  „kobieta bez bielizny”, choć i Unię Europejską, której Starowieyski był najwyraźniej przeciwny, reprezentuje goła baba (patrz: Franciszek Starowieyski w Unii Europejskiej – Divina Polonia).

Polska sztuka erotyczna

Polska sztuka erotyczna – erotyzm jako siła napędowa twórczości artystycznej

Podobnie jak Jacek Malczewski dawał na swoich obrazach liczne, interesujące świadectwa na temat własnego procesu twórczego (por. Jacek Malczewski – Harpia we śnie, chwila tworzenia i czarny kapelusz), tak samo robi też Stefan Żechowski, co widzimy na rysunku „Artysta i Muzy”.

Artyści, mówiąc o swoim procesie twórczym, używają standardowo słowa „natchnienie”, „inspiracja”. Odsyła to do wyobrażenia ducha, który tchnie – kiedy jego tchnienie owionie artystę, to jest to natchnienie, a sam ten duch nazywa się geniuszem. Ale w mitologii greckiej istoty duchowe zsyłające natchnienie były rodzaju żeńskiego i nazywały się muzami. Greckie słowo „muza” oznacza też muzykę, co nasuwa myśl, że artysta jest właściwie instrumentem, który wydaje z siebie muzykę, jeżeli jakieś bóstwo zechce na nim zagrać.

Polska sztuka erotyczna – Stefan Żechowski, Artysta i muzy, 1978, pastel na papierze, 51.7 x 57.8 cm

Na obrazie Żechowskiego te muzy, trzy rude, dwie białowłose, cisną się jedna przez drugą do artysty, każda chce go natchnąć, czy też na nim zagrać, a niedwuznacznie erotyczny charakter dzieła pozwala się domyślać, na jakich strunach grają – w każdym razie nie na takich, które kojarzą się ze zwykłym wyobrażeniem duchowości. Nie jest jednak pewne, kto jest tu tak naprawdę instrumentem, a kto wirtuozem. Może to one pragną, by on na nich zagrał?

Polska sztuka erotyczna – Stefan Żechowski przedstawia rysunkach samego siebie i swoje libido

Artysta na rysunku podobny jest niewątpliwie do samego Stefana Żechowskiego z czasów młodości – o tym, jak wyglądał, a zwłaszcza, jak sam siebie widział, świadczą liczne autoportrety. Np.:

Stefan Żechowski, Autoportret, 1942, węgiel na tekturze, 32 x 25 cm

Ale swoje portrety umieszczał artysta również na innych rysunkach, choćby nawet, sądząc po tytułach, przedstawiały one kogoś innego. Szczególnie zastanawiające w kontekście gry na instrumencie jest podobieństwo między autoportretami artysty a jego portretami dwóch muzyków:

Stefan Żechowski, Paganini, 1942

Stefan Żechowski, Marsz żałobny Chopina, lata trzydzieste

Polska sztuka erotyczna – surrealizm erotyczny, wyolbrzymiający kobiecość

Wracając jednak do rysunku „Artysta i muzy”, należy zauważyć, że tytułowy artysta, młody Stefan Żechowski, widoczny jest na nim na tle wielkiego kobiecego łona – w porównaniu z nim jest niewielki, z powodzeniem mógłby się w nim zmieścić. Czy to coś wyjaśnia? Z pewnością. Wbrew pozorom takie zestawienie wcale go nie pomniejsza, lecz przeciwnie – powiększa. Mamy w tym stosunku przeciwstawienie kobiecego łona jako samego tylko łona – bez głowy, a więc i bez jaźni – i głowy artysty, w której ogniskuje się jego męski geniusz. Akcja pięciu muz jest tylko pomocnicza, działają one nie dla samych siebie, lecz dla tego niezindywidualizowanego pierwiastka żeńskiego, dla Wielkiej Matki. Pierwiastek męski jest zaś zindywidualizowany i dlatego jest mniejszy – występuje jako świadoma siebie jednostka, a nie jako życie przyrody w ogóle, nie jako cały ziemski ekosystem, Ziemi-Matka.

Zza biodra Wielkiej Matki wychyla się trupia czaszka. Przyroda jest bowiem wiecznym kołowrotem życia i śmierci. Nieśmiertelność można osiągnąć tylko w dziedzinie ducha. Ale z kolei życie ducha opiera się na materialnym procesie przyrodniczym. Te dwie strony – męski duch i kobieca przyroda – są ze sobą spolaryzowane, pożądają siebie nawzajem. Omawiany rysunek Żechowskiego przedstawia to głównie od strony pożądania męskiego ducha przez „Wieczną Kobiecość”.

Polska sztuka erotyczna – „Wieczna Kobiecość” ciągnąca mężczyznę

Na innych rysunkach widzimy z kolei, jak ta „Wieczna Kobiecość” ciągnie mężczyznę w górę i w głąb.

Polska sztuka erotyczna – Stefan Żechowski, Dafnis i Chloe, 1958, ołówek i węgiel na tekturze, 34 x 30 cm,

Na tej ilustracji do opowiadania „Dafnis i Chloe” kobiecość jest dla młodzieńca, który też chyba ma rysy młodego Żechowskiego, przedmiotem nabożnej czci – tym bardziej, że z opowiadania wynika, że jest on jeszcze nieuświadomiony (w tym sensie, że nie bardzo wie, „co do czego”). W ukrytej przed światem grocie skalnej, w której spływają z góry strumienie wody, dokonuje się jakieś fascynujące misterium – kapłanką jest naga, długowłosa dziewczyna, rozjaśniona światłem słońca wpadającego przez wejście do groty.

Woda ma tu symboliczne znaczenie żywiołu, któremu przypisana jest natura kobieca, a dziewczyna w jakiś tajemny sposób modeluje strumień spadającej z góry wody, nadając mu kształt falujący, przeciwstawny „męskim” liniom prostym, oddzielającym światło od cienia, i wyraźnym kątom, jakie one ze sobą tworzą. Zwróćmy uwagę, że zacieniona postać młodzieńca widoczna jest od pasa w górę na tle słonecznego blasku, a z kolei rozświetlona postać dziewczyny ma za tło ciemną ścianę skalnej groty. Jej falujące włosy i falująca linia ciała odpowiadają falistości strumienia wody.

Można na ten rysunek patrzeć jako na przedstawienie wzajemnej gry yin i yang, gdzie grota, woda, falistość, ciemność, dziewczyna reprezentują yin, a światło, chłopak, linie proste i ostro zakończony kąty – yang. Niewątpliwie pierwiastek żeński jest na tym rysunku stroną aktywną. Dziewczyna prezentuje się w świetle po to, by ciągnąć w mrok, w wilgoć i w głąb. Godny uwagi jest też instrument muzyczny leżący na trawie przy klęczącym młodzieńcu – Fletnia Pana (syringa). Dziewczynę można tu więc rozumieć także jako muzę, odczytując intencje Żechowskiego w ten sposób, że fascynacja erotyczna jest siłą napędową sztuki.

Polska sztuka erotyczna – mężczyzna w pułapce biologii

Ciekawe, że Stefan Żechowski namalował jeszcze dość podobny obraz, ale chyba o innej wymowie.

Polska sztuka erotyczna – Stefan Żechowski, Idylla, olej na papierze 28 x 19.8 cm

Na tym obrazie też mamy grotę skalną i mężczyznę klęczącego przed nagą kobietą, stojącą z rękami wzniesionymi w górę. Widzimy też wodę i wyjście z groty. Ale tym razem mężczyzna nie jest zwrócony w głąb groty, ale w kierunku wyjścia, a kobieta nie tyle wciąga go w głąb, co raczej staje mu na drodze, nie pozwalając wyjść na zewnątrz. Zamiast krystalicznie czystej wody spadającej z góry na ilustracji do „Dafnis i Chloe” tu widzimy raczej krew spływającą po nogach dziewczyny i zabarwiającą wodę, w której ona stoi. W tej krwi klęczy też i ma ją na rękach mężczyzna.

Można się więc domyślić, że grota jest symbolem kobiecej macicy, a u podłoża różnorakiej gry toczącej się pomiędzy kobietą a mężczyzną leży w istocie prokreacja. Kobieta dąży do macierzyństwa i do zatrzymania mężczyzny w domu pełnym dzieci, w którym ona jest panią. Trzeba więc mężczyźnie wybić z głowy ten daleki świat – symbolizowany na obrazie przez bezkresne morze, widoczne przez sklepione łukowo wejście do groty – i skłonić go, by omamiony magią kobiety klęczał przed nią, przykuty do kręgu jej kobiecych spraw.

Kobieta ma ręce wzniesione w górę, mężczyźnie się wydaje, że „Wieczna Kobiecość” unosi go w górę, ale przecież tak naprawdę rzuca go ona na kolana. Znamy skądinąd ten mechanizm: człowiek religijny nauczony jest kierować się w górę, ku Bogu w niebie na klęczkach, albo nawet bijąc głową w ziemię. Obraz zatytułowany jest „Idylla”. Może i idylla, ale jak długo można ją wytrzymać?

Polska sztuka erotyczna – czy Stefanowi Żechowskiemu chodzi o walkę płci, w której mężczyzna nie ma szans?

Krytycy podkreślają, że artystycznej fascynacji erotyką, tak widocznej w twórczości Stefana Żechowskiego, towarzyszy przeświadczenie o odwiecznej walce płci, w której mężczyzna stoi na z góry straconych pozycjach. Dowodzić miałyby tego w szczególności rysunki, na których mężczyzna przedstawiony jest jako malutki a kobiety nabierają wymiaru kosmicznego:

Polska sztuka erotyczna – Stefan Żechowski, Huśtawka, 1937

Polska sztuka erotyczna – Stefan Żechowski, Akt z figurynką, pastel i akwarela na kartonie, 28 x 20 cm

Ale moim zdaniem sprawa nie jest taka prosta. Rola kobiety jako muzy dla artysty-mężczyzny – motyw ten pojawia się u Żechowskiego niejednokrotnie – czy też kosmiczny wymiar pierwiastka kobiecego na jego rysunkach bynajmniej nie świadczą o przegranej pozycji mężczyzny. W ezoterycznej tradycji ujmującej rzeczywistość w kategoriach makrokosmos – mikrokosmos za większym rozmiarem makrokosmosu nie kryje się przecież jego większa istotność.

Stefan Żechowski, Skrzydlata Muza, 1939, kredka, 46 x 39 cm