Twitter

Apocalypsis cum figuris Dürera to unikalny cykl czternastu drzeworytów, będących ilustracjami do „Apokalipsy świętego Jana”.

Wątkiem Apokalipsy w malarstwie zajmowałem się już kilkakrotnie (zob. Galeria obrazów Apokalipsa), w szczególności Babilońską Nierządnicą (zob. Babilońska Nierządnica – tryptyk Michaela Huttera). Interpretowałem już także jeden z obrazów Dürera (zob. Albrecht Dürer, Apokalipsa i trzej królowie).

Najbardziej interesującą kwestią jest to, czy cykl Apocalypsis cum figuris Dürera to tylko naiwne ilustracje do rozumianego literalnie symbolicznego tekstu teologicznego, czy też może jego wnikliwe, rozumiejące interpretacje. W artykule tym zajmę się pod tym kątem interpretacją dziesiątego drzeworytu z cyklu Apocalypsis cum figuris Dürera, zatytułowanego „Apokaliptyczna niewiasta”, który przedstawia treść XII rozdziału „Apokalipsy” i o tyle stanowi jedną całość z jedenastym drzeworytem pt. „Archanioł Michał walczy ze smokiem”. Jest to ważny rozdział, gdyż zawarty w nim opis niewiasty na niebie wszedł na stałe do kanonu ikonograficznego Matki Boskiej.

Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta

Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta, 1498, drzeworyt, 39,2 x 28,1 cm

Apocalypsis cum figuris Dürera – Niewiasta

Tytułowa postać tego drzeworytu, Niewiasta, opisana jest w sposób następujący:

1. I ukazał się wielki znak na niebie: Niewiasta odziana w słońce i księżyc pod stopami jej, a na głowie jej korona z dwunastu gwiazd. […]  14. I dano niewieście dwa skrzydła wielkiego orła, aby poleciała na pustynię na miejsce swoje, gdzie ją żywią przez czas i [dwa] czasy, i pół czasu, z dala od węża.

Niewiasta ta przedstawiona jest po lewej stronie drzeworytu, na środku:

Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta, fragment: Niewiasta

Dürer nie zawahał się przedstawić jej tak, jak została opisana, w szczególności z orlimi skrzydłami, które nie należą przecież do kanonu ikonograficznego Matki Boskiej. Co jednak oznaczają te skrzydła w interpretacji artysty? Odpowiedzią może być okoliczność, że Niewiasta została pewnie osadzona na ziemi, na której opiera się księżyc pod jej stopami, a ponad nią – na górze, w samym środku drzeworytu – widzimy Boga w niebie. Oznacza to, że ta Niewiasta jest łączniczką pomiędzy ziemią a niebem, a jej orle skrzydła symbolizują ruch wznoszenia się ponad ziemię ku niebu. W takim ujęciu orzeł czy też orle skrzydła są symbolem, który uzupełnia inny ptasi symbol, mianowicie gołębicę, oznaczającą Ducha Świętego zstępującego z nieba na ziemię.

Na ruch wznoszenia się do góry wskazuje również układ dłoni Niewiasty – złożyła je jak do modlitwy, a stykające się pod ostrym kątem czubki jej palców tworzą jakby szczyt góry, na który trzeba się wspiąć.

Ważniejsza jest jednak sekwencja astronomiczna w kierunku z dołu do góry: Ziemia, Księżyc, Słońce, gwiazdy. Głowa Niewiasty z koroną z dwunastu gwiazd jest pochylona w stronę Boga w niebie, a Bóg jest ponad tymi gwiazdami.

Warto zwrócić uwagę na nietypowy układ dwunastu gwiazd w koronie Niewiasty. Nie jest to, jak zazwyczaj, krąg dwunastu gwiazd, ale dwie warstwy po sześć w każdej, dolna i górna, 6 + 6. Liczba 12 jest archetypowa jako liczba 12 pokoleń Izraela i 12 apostołów Jezusa Chrystusa, odpowiadająca dwunastu miesiącom (względnie dwunastu znakom zodiaku). Dwunastki w takim znaczeniu raczej nie dzieli się na dwie grupy po sześć, dlatego gwiazdy w koronie Niewiasty częściej przedstawia się jako krąg, a centrum, wokół którego jest on utworzony, liczone jest jako trzynasty element, jakościowo różny od dwunastu pozostałych (np. Jezus Chrystus jest tym trzynastym w stosunku do 12 apostołów). Podział dwunastki na dwie grupy sugeruje zaś, że element trzynasty znajduje się pomiędzy obiema grupami.

Apocalypsis cum figuris Dürera – Dziecko Niewiasty

I faktycznie, ten trzynasty, jako syn Apokaliptycznej Niewiasty, widoczny pomiędzy nią a Bogiem,  jest unoszony przez dwa aniołki na rozpostartym prześcieradle do Boga i jego tronu, znajdując się pomiędzy nimi:

Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta, fragment: Dziecko Niewiasty

Wznoszenie się Niewiasty do Boga w niebie realizuje się więc faktycznie poprzez jej dziecko, czyli jej orle skrzydła unoszą ją ponad ziemię w postaci zrodzonego z niej dziecka. Tak można w każdym razie interpretować tekst „Apokalipsy”, w którym na tych skrzydłach unosi się ona do miejsca, gdzie jest żywiona przez Boga przez 3 i pół jakiejś jednostki czasu. Liczba 3 i pół ma określone znaczenie ezoteryczne – oznacza głęboką przemianę, tego rodzaju jak zmartwychwstanie po śmierci, choć raczej w sensie symbolicznym. We wschodniej tradycji duchowej jest to liczba kundalini – „ognia wężowego”, który, zaktywizowany, podnosi się w górę i przemienia zwykłego człowieka w oświeconego, czyli w terminologii chrześcijańskiej w Syna Bożego. Tego rodzaju odniesienie jest tym bardziej zasadne, że w XII rozdziale „Apokalipsy” mowa jest o „ognistym smoku”, nazywanym również „wężem”, a sama Niewiasta jest „przyobleczona w słońce”, czyli jakby oświecona. Końcowy rezultat tej przemiany symbolizuje gwiazda, a tych gwiazd jest wiele, co oznacza, że jest to proces powtarzający się – Synowie Boży rodzą się wciąż na nowo.

Apocalypsis cum figuris Dürera – ognisty smok

Ten smok został opisany w „Apokalipsie” w sposób następujący:

3. I ukazał się drugi znak na niebie: Oto ogromny ognisty smok, mający siedem głów i dziesięć rogów, a na jego głowach siedem diademów.

Przyjrzyjmy się teraz, jak ten ognisty smok został przedstawiony na drzeworycie Dürera. Najwyraźniej również on jest łącznikiem pomiędzy niebem a ziemią, ale reprezentuje kierunek zstępujący, kierunek z nieba na ziemię. Czubek jego ogona znajduje się wśród gwiazd na wysokości Boga w niebie, a łapy i najniższa głowa – poniżej księżyca, na którym opierają się nogi Niewiasty. O tym zstępowaniu mówi się w tekście „Apokalipsy” w dwojaki sposób. Po pierwsze jako o strącaniu gwiazd z nieba na ziemię:

4. A ogon jego zmiótł trzecią część gwiazd niebieskich i strącił je na ziemię.

Po drugie zaś jako o zrzuceniu samego smoka:

8. […] i nie było już dla nich miejsca w niebie. 9. I zrzucony został ogromny smok, wąż starodawny, zwany diabłem i szatanem, który zwodzi cały świat; zrzucony został na ziemię, zrzuceni też zostali z nim jego aniołowie.

Godne uwagi w przedstawieniu tego smoka na drzeworycie Dürera jest to, że mimo iż jest on strącony na ziemię, koniec jego ogona wciąż znajduje się w niebie. Oznacza to, że ciągłość między niebem a ziemią nie została przerwana – a tę ciągłość reprezentuje właśnie smok. Po drugiej stronie, po stronie Niewiasty, nie ma tej ciągłości, wznoszenie się do nieba dokonuje się jakby tylko skokowo, a tym skokiem są każdorazowe narodziny Syna Bożego, z towarzyszącym im rozbłyskiem światła, którego symbolem jest słońce. A po narodzinach następuje uniesienie tego Syna do nieba, do Boga i do jego tronu – zapewne w postaci gwiazdy. Kluczem do przemiany człowieka w Syna Bożego jest więc ognista energia smoka, gdyż to właśnie smok ma wciąż kontakt z niebem.

W tym kontekście nie stanowi problemu interpretacja siedmiu głów ognistego smoka. Jest to siedem ośrodków wyższej świadomości zwanych czakrami. U zwykłego człowieka są one uśpione, przez co jego kontakt z niebem jest zerwany. Dopiero ich rozbudzenie umożliwia przemianę świadomości, pozwalającą zrozumieć, że „Ja i Ojciec jesteśmy Jednym”. Ziemia uziemia ludzką świadomość, ale strumień wody, którym chlusnął ze swej paszczy smok i który ziemia przyjmuje w siebie, zapładnia ją i dzięki temu może narodzić się na ziemi Syn Boży.

Na drzeworycie Dürera ten cykl zstępowania i wstępowania jest bardzo wyraźnie zaznaczony. Czubek smoczego ogona znajduje się wśród gwiazd po lewicy Boga, ale pomiędzy Bogiem a tym ogonem widzimy jeszcze dwa aniołki ze złożonymi do modlitwy dłońmi, z których jeden, znajdujący się wyżej, spogląda w dół, w kierunku strąconego na ziemię smoczego ciała, a drugi zwrócony jest twarzą w stronę Boga:

Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta, fragment: koniec smoczego ogona

Ma to wymowę taką, że ruch zstępowania z nieba na ziemię dokonuje się ku chwale Boga, tzn. chodzi w nim od początku o to, żeby następnie dokonał się powrót do Boga w wyniku narodzin na ziemi Syna Bożego.

Natomiast po prawicy Boga widzimy archanioła Michała, czyli tego, który na czele swoich zastępów stacza zwycięską bitwę ze smokiem o Syna Bożego i strąca smoka na ziemię, a może raczej najpierw strąca smoka na ziemię, a potem zabezpiecza wstąpienie Syna Bożego do Boga i jego tronu.

Apocalypsis cum figuris Dürera – wyodrębnione na drzeworycie trójce

Kompozycja omawianego drzeworytu pozwala na wyodrębnienie wielu różnych trójc:

1. Bóg pomiędzy archaniołem Michałem a końcem smoczego ogona;

2. po lewicy Boga: koniec smoczego ogona  i dwa aniołki;

3. poniżej Boga: smoczy tułów z siedmioma głowami, Niewiasta i Dziecko Niewiasty –

4. dziecko Niewiasty unoszone do Boga przez dwa aniołki.

Interpretacja dwóch aniołków jest w obu przypadkach podobna. Spośród tych dwóch przy końcu smoczego ogona jeden (znajdujący się wyżej) odpowiada zstępowaniu na ziemię a drugi – powrotowi do Boga. Spośród tych dwóch unoszących dziecko do Boga jeden odpowiada temu, co znajduje się po prawicy Boga, a drugi – temu, co znajduje się po jego lewicy.

Również w przedstawieniu Boga można odnaleźć dwie trójce:

Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta, fragment: Bóg

1. promienie wokół głowy Boga grupują się w trzy wiązki: centralną, prawą i lewą;

2. palce prawej dłoni Boga tworzą trzy grupy: kciuk ustawiony pionowo reprezentuje samego Boga, złożone razem palce mały i serdeczny ustawione po przekątnej wskazują na tułów smoka i reprezentują ruch zstępujący, złożone razem palce wskazujący i środkowy wskazują na archanioła Michała i wyrażają ruch wstępujący.

Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta, fragment: trzy dwurożne głowy smoka

Także w przedstawieniu smoka Dürer zaznaczył trójcę, rozwiązując mianowicie problem siedmiu smoczych głów z siedmioma koronami i dziesięciu rogów w taki sposób, że trzy głowy mające po dwa rogi są odróżnione od pozostałych czterech jednorożnych. Spośród tych trzech dwurożnych jedna, z rogami skierowanymi w stronę końca smoczego ogona, chlusta w dół strumieniem wody i oznacza ruch zstępujący. Druga, z zamkniętą paszczą, znajdująca się ponad nią, ma rogi skierowane w stronę Boga i oznacza ruch wstępujący. A trzecia, z rozwartą paszczą, jest zwrócona do tyłu i przeciwstawia się jakby pozostałym czterem głowom jednorożnym. Te cztery głowy jednorożne symbolizują cztery żywioły materialnego świata fizycznego, natomiast trzy głowy dwurożne reprezentują trójcę tych samych trzech momentów, które u Boga oznaczają bycie w sobie, wychodzenie poza siebie i powrót do siebie.

Tak więc dwurożna głowa smocza zwrócona do tyłu oznacza obecność nieskończonego Boga w skończonym fizycznym świecie czterech żywiołów, która przejawia się jako dynamiczny konflikt, prowadzący w rezultacie do powrotu Boga ze świata fizycznego do samego siebie. Konflikt wyobrażony w „Apokalipsie” jako walka archanioła Michała ze smokiem jest więc w ujęciu Dürera wewnętrznym konfliktem w obrębie samego smoka, wyobrażonym jako jedna dwurożna głowa naprzeciw czterech jednorożnych. Ma to swoją analogię w układzie pięciu palców prawej dłoni Boga – kciuk odpowiadałby tej jednej dwurożnej głowie, a podział pozostałych czterech palców na dwie grupy po dwa palce sugerowałby podział czterech żywiołów na dwie grupy: yin(ziemia i woda) i yang (powietrze i ogień).

Po dokonaniu takiej analizy drzeworytu Dürera nie pozostaje nic innego niż podziwiać jego głęboką teologiczną intuicję, która kazała mu tak a nie inaczej przedstawić treść dwunastego rozdziału „Apokalipsy”.