Twitter

Andrea Mantegna to wybitny włoski malarz i rytownik okresu renesansu. Poświęciłem mu już artykuł Pokłon trzech króli – dwa obrazy Andrea Mantegna.

Teraz omówię obraz „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, również podejmujący popularny religijny temat malarski, nawiązujący do wydarzenia opisanego w trzech ewangeliach. Mianowicie po Ostatniej Wieczerzy Jezus udał się z trzema uczniami do ogrodu Getsemane, na Górę Oliwną, by się pomodlić, spodziewając się rychłej śmierci. Modlił się do Ojca, prosząc, by – jeśli to możliwe – oddalił od niego ten kielich. Ale pojawił mu się anioł, by utwierdzić go w konieczności poddania się woli Ojca. W czasie, gdy się modlił, uczniowie zasnęli. A zaraz potem pojawił się Judasz na czele zgrai pachołków, którzy pojmali Jezusa.

Obraz „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna jest przykładem twórczego podejścia do tematu. Mantegna nie ogranicza się do zilustrowania tego ogólnie znanego w świecie chrześcijańskim wydarzenia ewangelicznego, lecz nasyca je symboliką i dodaje elementy przez siebie wymyślone. W szczególności też obraz „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna ma starannie przemyślaną geometrię, opartą na takim samym formacie obrazu, jaki już analizowałem w artykułach Chrystianizacja Polski w sztuce – grafika anonimowego autora oraz Kto jest kim na ikonie „Trójca Święta” Rublowa?

Obraz „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, ok. 1460, tempera na desce, 80 x 62.9 cm, National Gallery w Londynie

Kup fotoobraz: Mantegna, Modlitwa w Ogrójcu

Geometria obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Rozmiary obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna – szerokość 80 cm, wysokość 62.9 cm – nasuwają przypuszczenie, że w jego kompozycji będzie odgrywał istotną rolę złoty podział. Złoty podział występuje tu mianowicie jako stosunek przekątnej (101.77 cm) do krótszego boku, czyli do wysokości obrazu (62.9 cm):

62.9 cm x 1.618033989 = 101.77 cm.

Bliższa analiza wskazuje na to, że faktycznie cały obraz ma bardzo przemyślaną kompozycję opartą na tej geometrycznej zasadzie.

Najpierw dzielę geometrycznie cały obraz „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna na kilka wyodrębnionych tematycznie części – w taki sposób, że

1) Oddzielam Chrystusa z aniołkami od reszty jako prostokąt o takich samych proporcjach jak w całym obrazie, przyjmując 1/3 szerokości obrazu (= 26.67 cm) za większą część złotego podziału całej szerokości wydzielonego prostokąta (43.15 cm), z czego wynika wysokość 33.92 cm. Prawy dolny róg tego prostokąta otacza tylną stopę Chrystusa. Prawa krawędź przechodzi środkiem pomiędzy dwiema górami.

2) Oddzielam aniołki od Chrystusa, wyodrębniając w lewym górnym rogu prostokąt o takich samych proporcjach jak w całym obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, w którym przekątna ma długość = 1/3 szerokości obrazu, z czego wynika szerokość 20.96 cm i wysokość 16.48 cm. Dolna krawędź tego prostokąta oddziela chmurę z aniołkami od skalnego ołtarza.

3) Oddzielam w prawym górnym rogu taki sam prostokąt, jaki w lewym górnym rogu przydzieliłem aniołkom, zawierający sępa i gałęzie drzewa od miejsca, powyżej którego pień się rozwidla na gałęzie.

4) Poniżej wyodrębniam prostokąt o takiej samej szerokości, lecz o odwróconej proporcji boków, tzn. z wysokością 26.67 cm – większą od szerokości 20.96 cm; lewy bok tego prostokąta oddziela Judasza od tłumu uzbrojonego w włócznie (drzewo znajduje się po stronie tłumu), a dolny bok znajduje się na poziomie górnego końca aureoli apostoła z książką w dłoni.

5) Reszta obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, zawierająca m.in. czterech apostołów, składa się z sumy trzech przylegających do dolnej krawędzi obrazu prostokątów.

Wszystko na to wskazuje, że miejsca, w których znajdują się poszczególne istotne znaczeniowo elementy obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, są wyznaczone geometrycznie. Np. Chrystus jest umieszczony na obrazie na (przechodzącej przez środek jego aureoli) pionowej linii, która jest złotym podziałem szerokości obrazu (jeśli liczyć od lewej krawędzi obrazu, to jest to mniejsza część złotego podziału, wynosząca 30.56 cm). Z kolei czubek jego głowy znajduje się – licząc od dolnej krawędzi obrazu – na wysokości równej przekątnej Chrystusowego prostokąta (= 54.88 cm). Na inne tego typu zabiegi kompozycyjne będę wskazywał w toku interpretacji obrazu.

Piętrowość i przeciwstawienie lewej i prawej strony na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Dla interpretacji obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna kluczowa wydaje się jego piętrowość w połączeniu z przeciwstawieniem strony lewej i prawej. Piętrowość dotyczy różnych stanów świadomości:

1) Sen – grupa trzech śpiących apostołów na samym dole obrazu;

2) Świadomość na jawie – Judasz i grupa zbrojnych;

3) Świadomość w stanie modlitwy (medytacji) – Chrystus

4) Świadomość pozaświatowa – grupa aniołków i sęp.

Z kolei przeciwieństwo lewej i prawej strony obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna dotyczy różnicy między jasnym światem anielskim a siłami ciemności, których reprezentantem jest sęp. Chrystus kieruje się twarzą ku grupie aniołów, a symbol ciemnego świata ma za plecami. Zwraca uwagę ambiwalencja w sposobie przedstawienia obu tych pozaświatowych biegunów. Na wysokości sępa (w jego prostokącie, zgodnie z tym, jak go wyodrębniłem) widzimy zieloną gałąź wyrastającą z uschłego drzewa. Jest ona symbolem zmartwychwstania, czyli układ sęp – zielona gałąź oznacza śmierć i zmartwychwstanie. Potwierdza to zresztą młode zielone drzewko pod sępem – oddzielające gromadę zbrojnych od Judasza.

Sęp na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Miejsce, w którym Mantegna namalował tego sępa, nie jest bynajmniej przypadkowe – wspomniany złoty podział szerokości obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegnaprzechodzący przez Chrystusa leży dokładnie w połowie pomiędzy lewą krawędzią a linią pionową przechodzącą przez środek sępa. Jeżeli teraz odległość (w poziomie) pomiędzy sepem a Chrystusem (równą mniejszemu odcinkowi złotego podziału szerokości obrazu, czyli 30.56 cm) potraktujemy jako większy odcinek kolejnego złotego podziału, to wówczas albo sęp będzie w miejscu złotego podziału odległości pomiędzy Chrystusem a prawą krawędzią obrazu, albo też Chrystus będzie w miejscu złotego podziału odległości pomiędzy sępem a aniołkiem z krzyżem. Ponadto na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna aniołek z krzyżem jest w miejscu złotego podziału odcinka pomiędzy Chrystusem a lewą krawędzią obrazu (większy odcinek jest pomiędzy Chrystusem a tym aniołkiem).

Jak z tego widać, Mantegna nie ogranicza się do układu Chrystus – aniołek z krzyżem (zamiast tradycyjnego anioła z kielichem), lecz dodaje trzeci element – sępa. Jest to, oczywiście, jak najbardziej logiczne, bo bez tego sępa trudno byłoby wyjaśnić, dlaczego świat anielski proponuje Chrystusowi śmierć na krzyżu i utwierdza go w przeświadczeniu, że tak ma być.

Grupa pięciu aniołków na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Anioła do sceny modlitwy w Ogrójcu wprowadza jedynie „Ewangelia według świętego Łukasza” (22, 41-43): „A sam oddalił się od nich, jakby na rzut kamienia, i padłszy na kolana modlił się, mówiąc: Ojcze, jeśli chcesz, oddal ten kielich ode mnie; wszakże nie moja, lecz twoja wola niech się stanie. A ukazał mu się anioł z nieba, umacniający go.”

Tak więc grupa pięciu aniołków jest oryginalnym pomysłem twórcy obrazu. Paradoksalność sytuacji przedstawionej na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, polega na tym, że przy złowróżbnym sępie jest optymistyczna zielona gałązka, a w rękach aniołków widzimy narzędzia męki: krzyż, słup jako rekwizyt związany z biczowaniem, włócznię, którą przebito Jezusowi bok, trzcinę z gąbką nasączoną octem (względnie winem zmieszanym z żółcią bądź mirrą) – aniołek trzymający tę trzcinę ma w drugiej dłoni naczynie z tym płynem. Optymistyczne jest w tej grupie aniołków tylko to, że jeden z aniołków (pierwszy w lewej) nie ma żadnego rekwizytu, a różni się od pozostałych kolorem skrzydeł – ma on skrzydła złociste, podczas gdy skrzydła pozostałych są czerwone. Czerwień jest kolorem krwi, a kolor złocisty ma związek ze zmartwychwstaniem w chwale, tzn. w świetlistym ciele zmartwychwstania. Otóż zmartwychwstanie nie jest możliwe bez śmierci – i w tym sensie aniołki proponują Chrystusowi przemianę, której nieodłącznym elementem jest śmierć. Grupa pięciu aniołków dzieli się więc na 4 + 1, gdzie cztery jest liczbą świata fizycznego (cztery żywioły, cztery strony świata, cztery ramiona krzyża), a jeden oznacza wzniesienie się ponad świat fizyczny do nieba wraz z przemienioną w chwałę cielesnością.

Trzy góry w obrębie świętego miasta na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Najwyższa góra

Symbolem wzniesienia się do nieba jest góra za plecami Chrystusa, której wierzchołek dochodzi prawie do górnej krawędzi obrazu. Jej miejsce jest ściśle określone. Jeśli powtórzyć konstrukcję prostokąta Chrystusowego od prawej krawędzi obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, to lewa krawędź tego odwróconego Chrystusowego prostokąta będzie szła przez środek tej góry, a dalej przez lewą piętę Chrystusa aż do czubków palców opartych o ziemię. Szczyt najwyższej góry jest od strony Chrystusa oświetlony, a od drugiej strony ocieniony.

Średnia góra

Geometrycznym odpowiednikiem Chrystusa w tym odwróconym prostokącie jest sąsiednia mniejsza góra, przez którą również przechodzi złoty podział szerokości obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, a jej szczyt (czubki rosnących na niej drzew) znajduje się na wysokości czubka głowy Chrystusa (najwyższy punkt jego aureoli), czyli na wysokości przekątnej Chrystusowego prostokąta (54.88 cm), mierząc od dolnej krawędzi obrazu. Wspomniany odwrócony prostokąt sięga po lewej strony do połowy najwyższej góry, obejmując tylko jej część zacienioną.

Najniższa góra

W obrębie murów Jerozolimy znajduje się jeszcze trzecia góra, której wierzchołek (górna granica wybudowanych na niej budowli) jest na wysokości dolnych krawędzi prostokąta z aniołkami i prostokąta z sępem oraz gałęziami drzewa, a także na wysokości najwyższego punktu skalnego ołtarza. Środek tej góry wskazuje linia pionowa, wyznaczająca złoty podział szerokości części obrazu pozostałej po odjęciu prostokąta Chrystusowego, tzn. linia ta jest w odległości 22.78 cm od prawej krawędzi obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna. Przedłużona w dół, przechodzi ona przez sylwetkę Judasza (a dokładniej przez miejsce pomiędzy szyją a wyciągniętym do przodu prawym ramieniem, wskazującym na Chrystusa, i dalej przez środek lewej stopy), następnie zaś przez lewą krawędź kładki i lewą czaplę.

Charakterystyka trzech gór w obrębie świętego miasta na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Trzy góry w obrębie murów Jerozolimy różnią się nie tylko wysokością, ale i tym, co znajduje się na ich szczytach. Na szczycie najwyższej góry nie ma niczego, na szczycie średniej góry jest roślinność, a na szczycie najniższej góry znajdują się budowle ludzką ręką wzniesione. Zapewne zgodnie z wciąż popularną wówczas religijną hierarchią wartości najwyżej stoi sfera tego, co boskie, miejsce pośrodku zajmuje to, co naturalne – jako dzieło Boga, niższe od Boga jako Stwórcy i podlegające niezmiennym prawom – a najniżej znajduje się to, co ludzkie, sfera ludzkich wytworów i chaosu wynikającego z arbitralnych aktów ludzkiej woli. Ta najniższa góra na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna wydaje się górą Judasza, apostoła bez aureoli, który wdał się w układy z ludźmi, reprezentowanymi na obrazie przez wysłaną po Syna Bożego grupę zbrojnych z kijami i włóczniami.

Plan Boży i działania ludzkie na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Rzecz jednak w tym, że historia Chrystusa wplotła się w dzieje ludzkie i z tego względu musiała się potoczyć zgodnie z logiką tych dziejów, polegającą w znacznej mierze na tym, że ich aktorzy „sami nie wiedzą, co czynią” i nie są w stanie przewidzieć skutków własnych działań. Jednak te skutki są do pewnego stopnia właśnie takie, jakie miały być. Grupa aniołków z rekwizytami męki  na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna pokazuje Chrystusowi to, co ma się zdarzyć, czego wykonawcą jest między innymi ta grupa zbrojnych, z którymi współdziała Judasz.

Grupa trzech apostołów śpiących na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Kto jest kim w gronie trzech apostołów towarzyszących Chrystusowi?

Jeżeli chodzi o śpiących apostołów, to według ewangelisty Mateusza (26, 37) byli to Piotr i dwaj synowie Zebedeusza czyli Jakub (Większy) i Jan. Marek to potwierdza (14, 33), wymieniając Piotra, Jakuba i Jana, a Łukasz mówi ogólnie – uczniowie (22, 39). Jest to trójka uprzywilejowanych przez Jezusa apostołów. Według tradycji ukochany uczeń, Jan, był najmłodszy spośród nich wszystkich i dlatego na obrazie jest to być może ten bez brody. Przeciwstawia się niekiedy sobie dwa kościoły Chrystusowe, Piotrowy i Janowy, więc odwrotność pozycji dwóch apostołów na obrazie może wskazywać na to, że ten po lewej stronie obrazu to święty Piotr, ten, któremu Jezus w zakończeniu „Ewangelii według świętego Jana” powierzył pieczę nad swoją owczarnią, wymieniany zawsze wśród apostołów na pierwszym miejscu. W porównaniu z tymi dwoma znaczenie Jakuba Starszego jest mniej określone, a jeśli na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna jest to ten, którego głowa oddalona jest od głów dwóch pozostałych, to jego rekwizyt, księga w dłoni, jest zbyt mało specyficzny, żeby charakteryzować akurat tego apostoła. Na temat tożsamości poszczególnych apostołów patrz: Kto jest kim na obrazie Ostatnia Wieczerza.

Co znaczy sen trzech apostołów?

Otóż trzej apostołowie z aureolami na pierwszym planie obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna śpią. Nie mają chwilowo nic do roboty. Co się ma stać, to się stanie. Nie mogą się włączyć w bieg zdarzeń – ani po to, żeby w tym dopomóc, ani po to, żeby odwrócić ich bieg. Ich czas nadejdzie dopiero wtedy, kiedy Chrystus odejdzie z tego świata. Mają wtedy założyć Chrystusowy Kościół. Ten Kościół widać za murami Jerozolimy na tle gór. Ale góry pozostają ważnymi punktami orientacyjnymi w rozszyfrowaniu symbolicznego znaczenia ułożenia tych trzech postaci, nawet niezależnie od tego, który jak się nazywa.

Interpretacja pozycji trzech śpiących apostołów na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Dwaj apostołowie stykający się ze sobą głowami

Dwaj z nich na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna stykają się ze sobą głowami w taki sposób, że linia pionowa przechodząca przez środek najwyższej góry przechodzi przez twarz prawego i jest styczna z czubkiem głowy lewego. Leżą oni z nogami skierowanymi w przeciwne strony – można zauważyć, że najbardziej wysunięte w jedną bądź drugą stronę końce ich stóp mają związek z zajączkami. Ta sama linia pionowa (mianowicie odbicie pozycji Judasza względem linii pionowej przechodzącej przez Chrystusa jako osi symetrii) przechodzi przez kraniec zadu zajączka i koniec prawej stopy apostoła, a wysunięta najbardziej w prawo stopa drugiego apostoła jest wręcz w pobliżu grupy trzech zajączków.

W związku z odróżnionymi znaczeniami lewej i prawej strony obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna można – przy założeniu, że ruch odbywa się od stóp do głowy – zinterpretować to tak, że ten lewy apostoł reprezentuje ruch z nieba ku ziemi, boskie działanie w świecie, i to za sprawą Chrystusa (zajączek jest w tym wypadku na poziomie klęczącego Chrystusa), a drugi, przeciwnie – ruch z ziemi ku niebu, wnoszenie się człowieka ku Bogu (w tym wypadku trzy zajączki są na poziomie głowy apostoła). Okoliczność, że po prawej stronie obrazu, przypisanej siłom ciemności, znajduje się tłum ludzi, związana jest z tym, że Księciem Tego Świata jest Szatan.

Apostoł z książką w dłoni

Trzeci apostoł leży w ten sposób, że linia pionowa dzieląca na pół najwyższą górę przechodzi pomiędzy jego stopami, a jego głowa znajduje się pod średnią górą. Jego ciało jest jednak ułożone tak, że na przedłużeniu linii stopy – głowa znajduje się wspomniana gromada ludzi, poddanych Księcia Tego Świata. Pozycja taka oznacza ukierunkowanie Kościoła na pracę z ludźmi, mającą na celu ich wzrost duchowy. Książka w jego dłoni, oznacza zapewne głoszenie Słowa wśród ludzi. Gdyby abstrahować od konkretnego wydarzenia przedstawionego na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, można by uznać, że jest to Apostoł Narodów – święty Paweł.

Odniesienie apostołów do gór świętego miasta na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Dokładniej biorąc najwyższa góra nad stopami oznacza zasilanie z najwyższych rejonów, średnia góra nad głową charakteryzuje cel działania, jakim jest wzrost – na tej górze rosną wszak drzewa, a poza tym ma ona obok siebie najwyższą górę jako wskazanie celu, do którego trzeba dorosnąć. Ponad grupą ludzi na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna znajduje się jeszcze czwarta góra, leżąca już poza obrębem świętego miasta (jej szczyt jest w miejscu złotego podziału szerokości określonego przeze mnie dla całej tej ludzkiej grupy prostokąta). Wzrost jako wspinanie się w górę jest zresztą zadaniem dla wszystkich trzech śpiących apostołów, ponieważ do wyższego poziomu, na którym modli się Chrystus, prowadzą z ich miejsca schodki.

Pięć zajączków na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Dość tajemniczym symbolem są zajączki, dwa na poziomie Chrystusowym i trzy na poziomie apostołów. Pierwsze dwa symbolizują zapewne rozmowę Chrystusa z Ojcem, jaką jest jego modlitwa, zwłaszcza że są one zwrócone ku sobie pyszczkami i jeden podąża w górę (Syn), a drugi zstępuje z góry (Ojciec). Z kolei trzy zajączki po prawej stronie obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna symbolizują trzech śpiących apostołów. Dwa z nich toczą ze sobą pogawędkę – to są ci dwaj apostołowie zetknięci ze sobą głowami – a trzeci, reprezentujący trzeciego apostoła z książką w dłoni, wyruszył w świat. Wprowadzenie symboli zwierzęcych sugeruje, że chodzi o procesy zachodzące w nieświadomości lub w nadświadomości. Apostołowie śpią, Chrystus się modli, a to, że coś się jednak w tym czasie wewnętrznie dzieje, pokazują zajączki.

Fosa wokół miejsca modlitwy na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Miejsce, w którym znajdują się na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna trzej śpiący apostołowie i modlący się Chrystus, otoczone jest jakby fosą, co oznacza odcięcie się od świata i życia świeckiego przez zanurzenie się w wodach zapomnienia o rzeczywistości zewnętrznej i otwarcie się na to, co kryje się w ludzkim wnętrzu. Przez tę fosę przerzucona jest kładka zrobiona z wyrwanego z korzeniami pnia drzewa. Oznacza to, że droga rozwoju duchowego musi prowadzić przez wykorzenienie dotychczasowej ziemskiej natury człowieka. Z drugiej jednak strony miejsce u podstawy drzewa, do którego przylega ukorzeniony koniec kładki znajduje się dokładnie w tym samym pionie, co wierzchołek góry na najdalszym planie, widoczny tuż przy pniu drzewa. Najwyraźniej nie o to wspinanie się w górę w wymiarze czysto ziemskim chodzi – rozpatrując odpowiednie piony kładka ma jeden koniec pod szczytem góry poza obrębem miasta, a drugi pod szczytem góry już w obrębie miasta.

Dwie białe czaple w fosie na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Na obrazie „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna w wodzie w pobliżu kładki widać dwie brodzące białe czaple – symbol ducha, na którego przyjęcie człowiek się otwiera, kiedy odwróci się od spraw tego świata. Takie znaczenie ma w każdym razie lewa czapla, skierowana dziobem w stronę śpiących apostołów, a w pionie znajdująca się pod Judaszem i pod miejscem, w którym kończy się kładka po tej stronie fosy, gdzie śpią apostołowie. Natomiast prawa czapla, skierowana dziobem w odwrotną stronę, czyli ogólnie biorąc w stronę gromady zbrojnych, namalowana została w tym samym pionie co sęp, przebiegającym zresztą tuż przy drzewie oddzielającym Judasza od grupy idących za nim ludzi. Ta czapla – w odróżnieniu od pierwszej – ma uniesione skrzydła, jakby podrywała się do lotu. Przeciwstawienie powietrza i wody, góry i dołu oraz czarnego i białego, przy jednoczesnym związku sępa ze śmiercią, sugeruje, że biała czapla może być symbolem odrodzenia, zmartwychwstania – odnosi się więc w kontekście całej sytuacji przedstawionej na obrazie nie do apostołów, lecz do Chrystusa.

Wysokie drzewo przy prawej krawędzi obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna

Idee tę wyraża również wielkie drzewo przy prawej krawędzi obrazu „Modlitwa w Ogrójcu” Andrea Mantegna, sięgające od dołu do samej góry. Tuż u podstawy jego pnia widzimy wyrwane z ziemi korzenie pnia, z którego została zrobiona kładka przez fosę. Jest w tym jakaś wskazówka, co należy zrobić, żeby to wielki suche drzewo znowu się zazieleniło, zwłaszcza że kierunek kładki wycelowany jest w wyrastające ze skały młode drzewko – tuż przy głowie apostoła z książką w dłoni.

Natomiast bezpośrednio nad głowami dwóch pozostałych apostołów znajduje się na bokach trzech kamieni podpis artysty: OPUS ANDREAE MANTEGNA.