Twitter

Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie. Ten obraz, któremu poświęcony jest 4 odc. brytyjskiego serialu dokumentalnego (lista pierwszych dziesięciu odcinków zob. Prywatne życie arcydzieł BBC – Lippi), jest bardzo bogaty w treść, zawierając kwintesencję przemyśleń artysty na tematy religijne.

O znaczeniu, jakie przywiązywał Botticelli do zawartości treściowej tego swojego dzieła, świadczy w szczególności to, że opatrzył go na górze zagadkowym komentarzem w języku greckim. Obrazami Botticellego zajmowałem się już kilkakrotnie w swoich artykułach.

Zob. artykuły na temat trzech wersji Pokłonu trzech króli: Sandro Botticelli – obraz Pokłon trzech króli z roku 1475, Sandro Botticelli – obraz Pokłon trzech króli z 1481-1482 i Sandro Botticelli – obraz Pokłon trzech króli z 1490-1505 roku, a także artykuły na temat dwóch najsłynniejszych obrazów tego malarza: Obraz Wiosna Botticellego – roczny cykl przyrody oraz Narodziny Wenus w ujęciu astrologicznym. Obraz ten jest również odbiciem burzliwego okresu w historii Włoch, a w szczególności Republiki Florenckiej. Ten aspekt ma jednak znaczenie przede wszystkim ze względu na to, jak malarz osadza aktualne wydarzenia polityczno-religijne w ramach apokaliptycznej wizji dziejów ludzkości, do której nawiązuje obraz.

Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie. Napis grecki na górze

Na górze obrazu znajduje się napis po grecku, który można by przetłumaczyć tak:

Ja, Aleksander, namalowałem ten obraz w trudnym dla Italii okresie, pod koniec 1500 roku, w pół czasu po czasie, podczas drugiego „biada”, kiedy to, zgodnie z XI rozdziałem Apokalipsy, na trzy i pół roku uwolniono diabła, który potem, w XII rozdziale, zostanie związany, jak to można zobaczyć na tym obrazie.

W Apokalipsie drugie „biada” opisane jest pomiędzy wersetem 9, 12 (Jedno „biada” minęło; oto nadchodzą jeszcze po tamtym dwa następne „biada”) a wersetem 11, 14 (Drugie „biada” minęło; oto nadchodzi szybko trzecie „biada”). Natomiast przez uwolnienie diabła na 3 i pół roku Botticelli rozumie to, o czym czytamy na początku XI rozdziału:

11, 1. I dano mi trzcinę podobną do laski mierniczej i powiedziano: Wstań i zmierz świątynię Bożą i ołtarz, i tych, którzy w niej się modlą. 2. Lecz zewnętrzny przedsionek świątyni wyłącz i nie mierz go, gdyż oddany został poganom, którzy tratować będą święte miasto przez czterdzieści dwa miesiące.

Botticelli, odnosząc tekst Apokalipsy do czasów sobie współczesnych, operuje jednostką czasu obejmującą 1000 lat, w związku z czym okres określony jako „czas, dwa czasy i pół czasu” (Daniel 7, 25 i Apokalipsa 12, 14) rozumie jako 3,5 tysiąca lat. Licząc od początku naszej ery (czyli od narodzin Chrystusa), data powstania obrazu to czas (1000 lat) + pół czasu (500 lat) = rok 1500. Ostatnie 3 i pół roku tego okresu obejmującego 1500 lat to czas od połowy roku 1497 do końca roku 1500. Botticelli wiąże zapewne te lata z ogłoszeniem ekskomuniki Savonaroli (czerwiec 1497) i jego spaleniem na stosie w rok później (23 maja 1498), a to znaczy, że odnosi do Savonaroli cały wątek dwóch świadków męczenników z XI rozdziału Apokalipsy:

3. I dam dwom moim świadkom moc, i będą, odziani w wory, prorokowali przez tysiąc dwieście sześćdziesiąt dni. […] 7. A gdy już złożą swoje świadectwo, zwierzę wychodzące z otchłani stoczy z nimi bój i zwycięży, i zabije ich. […] 11. Lecz po upływie trzech i pół dnia wstąpił w nich duch żywota z Boga i stanęli na nogi swoje, i strach wielki padł na tych, którzy na nich patrzyli. […]14. Drugie „biada” minęło; oto nadchodzi szybko trzecie „biada”. 15. I zatrąbił siódmy anioł; i odezwały się w niebie potężne głosy mówiące: Panowanie nad światem przypadło w udziale Panu naszemu i Pomazańcowi jego i królować będzie na wieki wieków.

1260 dni to symbolicznie 3,5 roku jako 42 miesiące po 30 dni. Cofając się o 3,5 roku wstecz od daty śmierci Savonaroli, otrzymujemy jesień 1494, kiedy to Savonarola stał się faktyczną głową Republiki Florenckiej. Do swoich kazań wprowadzał on wątki z Apokalipsy, przyrównując choćby papieski Rzym do Nierządnicy Wielki Babilon. Dla obrazu Botticellego istotniejsze jest jednak to, co miało nastąpić po minięciu drugiego „biada”, kiedy zatrąbił siódmy anioł. Wspomina mianowicie Botticelli o związaniu diabła, o czym jednak jest mowa nie w XII, ale w XX rozdziale Apokalipsy (1-4):

I widziałem anioła zstępującego z nieba, który miał klucz od otchłani i wielki łańcuch w swojej ręce. I pochwycił smoka, węża starodawnego, którym jest diabeł i szatan, i związał go na tysiąc lat. I wrzucił go do otchłani, i zamknął ją, i położył na nim pieczęć, aby już nie zwodził narodów, aż się dopełni owych tysiąc lat. Potem musi być wypuszczony na krótki czas. I widziałem trony, i usiedli na nich ci, którym dano prawo sądu; widziałem też dusze tych, którzy zostali ścięci za to, że składali świadectwo o Jezusie i głosili Słowo Boże, oraz tych, którzy nie oddali pokłonu zwierzęciu ani posągowi jego i nie przyjęli znamienia na czoło i na rękę swoją. Ci ożyli i panowali z Chrystusem przez tysiąc lat.

Botticelli mógł więc oczekiwać, że oto wraz z początkiem 1501 roku nastaje trwający do 2500 roku okres, kiedy diabeł jest związany a panowanie jest udziałem Chrystusa i jego ludzi. I to między innymi chciał przedstawić na omawianym obrazie. Ale też pamiętał o tym, że po tysiącu lat diabeł zostanie jeszcze na pewien czas wypuszczony. Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie, 1500-1501, olej na płótnie, 108,5 x 74,9 cm, National Gallery, Londyn.

Kup na ścianę: obraz Mistyczne Boże Narodzenie Botticellego

Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie. Cztery poziomy obrazu

Obraz „Mistyczne Boże Narodzenia” Botticellego składa się – nie licząc napisu na samej górze – z czterech poziomów, które należą do różnych pięter rzeczywistości i do różnych okresów historii boskiej i ludzkiej. Napis na górze jest komentarzem do części na samym dole, gdzie widzimy aniołów bratających się z ludźmi i diabły. Można tę warstwę datować na rok 1501. Część druga od dołu przedstawia Boże Narodzenie opisane w dwóch ewangeliach. Można ją datować na 1 rok naszej ery. Trzy anioły na dachu stajenki symbolizują Trójcę Świętą i ukazują związek procesu dokonującego się w łonie Trójcy Świętej z historią ziemską. Część najwyższa jako krąg 12 aniołów ze świetlistą tarczą w środku to z kolei symbol rzeczywistości niebiańskiej samej w sobie, z której zstępuje w dół boskość, by włączyć się w dzieje ziemskie.

Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie. Trójca Święta na dachu stajenki

Zacznijmy od Trójcy Świętej na dachu stajenki:

Są to od lewej do prawej: Bóg Ojciec (w białej szacie), Syn Boży (w czerwonej szacie) i Duch Święty (w zielonej szacie). W centrum całej tej grupy znajduje się otwarta księga, którą biały anioł trzyma prawą dłonią za grzbiet, czerwony anioł obiema dłońmi za brzegi, a zielony anioł – lewą dłonią za brzeg. O księdze tej czytamy w V rozdziale Apokalipsy:

1. I widziałem w prawej dłoni tego, który siedział na tronie, księgę zapisaną wewnątrz i zapieczętowaną zewnątrz siedmioma pieczęciami. 2. Widziałem też anioła potężnego, który wołał głosem donośnym: Któż jest godny otworzyć księgę i zerwać jej pieczęcie? 3. I nikt w niebie ani na ziemi, ani pod ziemią nie mógł otworzyć księgi ani do niej wejrzeć. […] 6. I widziałem pośrodku pomiędzy tronem a czterema postaciami i pośród starszych stojącego Baranka jakby zabitego, który miał siedem rogów i siedmioro oczu; a to jest siedem duchów Bożych zesłanych na całą ziemię. 7. I przystąpił, i wziął księgę z prawej ręki tego, który siedział na tronie.

Kiedy Baranek zdejmuje z księgi kolejne pieczęcie, uruchomione zostają kolejne czynniki sprawcze i etapy historii ziemskiej, które mają doprowadzić do urzeczywistnienia planu Bożego zapisanego w księdze. Baranek – Chrystus, Syn Boży – jest przybyszem z ziemi, na której został zabity. Ale tylko dzięki życiu w ziemskim ludzkim ciele stał się on zdolny do otwarcia i przeczytania zapieczętowanej księgi, w którą nikt przed nim nie był w stanie wejrzeć. Właśnie z tym wiąże się w istocie idea Bogo-Człowieczeństwa. Wyjaśnione jest to bliżej w XI rozdziale Apokalipsy, do którego odwołuje się Botticelli na swoim obrazie. Mianowicie mówi się tam w wersecie 4 o wspomnianych wyżej dwóch świadkach:

Oni to są dwoma drzewami oliwnymi i dwoma świecznikami, które stoją przed Panem ziemi.

Jest to nawiązanie do IV rozdziału Księgi Zachariasza:

2. [...] Widzę, oto jest świecznik cały ze złota, a na jego szczycie jest czasza. Na niej jest siedem lamp, a lampy, które są na jej szczycie, mają po siedem knotów. 3. Dwa drzewa oliwne stoją obok niego, jedno z prawej strony czaszy, a drugie z jej lewej strony. […] 10. […] Te siedem lamp – to oczy Pana; one to przepatrują całą ziemię. 11. Wtedy odezwałem się i zapytałem go: Co oznaczają te dwa drzewa oliwne po prawej i po lewej stronie świecznika? […] 14. A on odrzekł: To są dwaj pomazańcy, którzy stoją przed Panem całej ziemi.

Zgodnie z tą wizją z Księgi Zachariasza Bogo-Człowieczeństwo polega na tym, że pewien szczególny rodzaj ludzi – tzw. pomazańcy – dostarcza oliwy do lampy, która są oczy Boga. Bez tej oliwy oczy Boga są ślepe i nie mogą czytać z zapieczętowanej księgi.

Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie. Połączenie wersji dwóch ewangelistów: świętego Mateusza i świętego Łukasza

Możemy więc teraz zejść na niższy poziom obrazu, przedstawiający stajenkę w Betlejem. Ciekawe, że jest ona skomponowana w sposób, który dobrze pasuje do wizji dwóch pomazańców jako dwóch drzew. Mianowicie dach stajenki podtrzymują dwa słupy, a przy każdym z nich jest anioł i grupa ludzi. W istocie Botticelli łączy w ten sposób dwie trudne do pogodzenia wersje narodzin Jezusa, które uzupełnione są w dodatku dwiema różnymi genealogiami – tak jakby chodziło o dwie różne osoby, o dwóch różnych Jezusów (zob. Dlaczego na obrazie Rafaela „Madonna del Duca di Terranuva” jest dwóch Jezusów?). Gdyby uwzględnić odniesienie do XII rozdziału Apokalipsy występujące w napisie na górze obrazu, to byłby to trzeci wariant Narodzin Syna Bożego (zob. Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta). Na poziomie przedstawiającym Boże Narodzenie w Betlejem po lewej stronie obrazu mamy wersję z Ewangelii według świętego Mateusza – z trzema mędrcami ze Wschodu, z ucieczką do Egiptu i z rzezią niewiniątek:

a po prawej stronie wersję z Ewangelii według świętego Łukasza – ze spisem powszechnym i pasterzami, którzy prowadzeni przez anioła przybyli do Betlejem:

W obu przypadkach Jezus jest z rodu Dawida, ale u Mateusza dalszy ciąg genealogii idzie linią Salomona, a u Łuksza – linią Natana. Matką obu braci była Batszeba, starszym z nich był Natan, ale tron odziedziczył po ojcu Salomon. Wobec sprzeczności obu genealogii, przyjmuje się, że genealogia z Ewangelii według świętego Mateusza jest genealogią Józefa, a genealogia z Ewangelii według świętego Łukasza jest genealogią Marii. Odpowiednio do tego anioł po stronie trzech mędrców trzyma rękę z gałązką nad Józefem, a anioł po stronie pasterzy wyciąga rękę ku Marii. Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie, fragment: Święta Rodzina

Oczywiście, Maria na tym obrazie (jak zresztą w ogóle) jest ważniejsza od Józefa. Abstrahując od kwestii, czy Józef był biologicznym ojcem Jezusa (podawanie genealogii prowadzącej do Jezusa przez Józefa świadczy o tym, że był), należy stwierdzenie, że Ojcem Jezusa był Bóg, rozumieć w sensie ponownych narodzin, czyli narodzin z Boga (Ewangelia według świętego Jana 1, 13 oraz 3, 3). Dlatego Józef na obrazie śpi – dla tego, kto narodził się z Boga, biologiczny ojciec nie ma już większego znaczenia. Natomiast w kombinacji Bóg/Człowiek, w której Bóg wstępuje jako Ojciec, Matka zachowuje nadal znaczenie w tej mierze, w jakiej istotnym aspektem w tej kombinacji jest człowieczeństwo w wymiarze cielesnym. Zwróćmy przy tym uwagę, że Józef jest pod białym aniołem reprezentującym Boga Ojca. To ten anioł właśnie odbiera mu ojcostwo, wkraczając na jego miejsce. W kontekście dwóch filarów Bogo-Człowieczeństwa Jezusa znaczenia nabierają również dwa bydlątka w stajence: wół i osioł. O ile wół trzyma łeb nad głową śpiącego Józefa i spogląda w stronę trzech mędrców, o tyle osioł wpatruje się w Jezusa i tworzy jedną zwartą grupę z Marią, podczas gdy pasterze zachowują wobec niej znacznie większy dystans. Osioł jest zatem na obrazie zdecydowanie ważniejszy od wołu, co można skądinąd uzasadnić tym, że Jezus wjechał do Jerozolimy na ośle (Mateusz 21, 5, zob. Symboliczny sens fresku „Wjazd Chrystusa do Jerozolimy” Pietro Lorenzetti), żeby wypełniło się proroctwo proroka Zachariasza (9, 9). Od istotniejszej strony można ten układ rozumieć tak, że właściwą glebą, na której przyjmie się chrześcijaństwo, będzie prosty lud, a w szerszym geograficznym wymiarze – ludy barbarzyńskie. I, oczywiście, można z tego obrazu wyczytać też związek ludowej religijności z kultem Maryjnym (zob. Prywatne życie arcydzieł BBC – Lippi).

Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie. Bratanie się aspektu boskiego z ludzkim.

Na samym dole obrazu ukazana jest idea Bogo-Człowieczeństwa jako bratanie się czy też pojednanie aspektu boskiego z ludzkim. Oto środkowa część tego poziomu obrazu:

Warto zwrócić w tym fragmencie obrazu uwagę na towarzyszące jednoczeniu się człowieczeństwa z boskością diabelskie trupy. Widocznie diabeł symbolizuje czynnik zasklepiający człowieka w jego skończonym człowieczeństwie i oddzielający go od nieskończoności Boga. Boskość reprezentowana jest tu przez trzy anioły – takie same w sensie koloru szat jak w przypadku trzech aniołów na dachu, wyobrażających Trójcę Świętą. Tak więc z Człowiekiem jednoczy się cała boska Trójca. Zwracają przy tym uwagę odmienne układy poszczególnych elementów Trójcy Świętej. Na dachu tworzą one sekwencję Bóg Ojciec – Syn Boży – Duch Święty, a na dole jest to sekwencja Duch Święty – Bóg Ojciec – Syn Boży. Trzecią kombinacją jest sekwencja Syn Boży – Duch Święty – Bóg Ojciec, której można się doszukać na poziomie pośrednim, gdzie po bokach są aniołowie czerwony i biały, a zamiast anioła zielonego występuje Święta Rodzina. Jest to wskazówka, że Duch Święty rodzi się na ziemi na podłożu życia ludzkiego – jako jego przemiana. Kiedy ziemski ojciec „przysypia”, a człowieka napełnia Bóg, wówczas jest to żyjący w człowieku Duch Święty. Trzy kombinacje, w jakich występuje na obrazie Trójca Święta, wynikają z natury rzeczy – w ramach wykraczającej poza zwykłą logikę dialektyki Trójcy Świętej każdy jej element jest równie dobrze pierwszym, drugim lub trzecim. Tworzą one w istocie zamykające się koło, zwane przez twardogłowych logików „błędnym kołem”. To, że na dole widzimy również diabły, wynika też z apokaliptycznego scenariusza, do którego nawiązuje Botticelli.

Scenariusz ten przewiduje uwięzienie diabła, wypuszczenie go na jakiś czas, a także pogrom dokonany w diabelskich szeregach. Wszystko to widzimy na dole obrazu, ale nie ma powodu, żeby się tym przejmować i przypisywać Botticellemu jakiś głęboki pesymizm i doszukiwanie się w tym świecie – pod wpływem Savonaroli – czającego się wszędzie zła. Wymowa całego obrazu jest bowiem zdecydowanie optymistyczna.

Prywatne życie arcydzieł on line – Botticelli, Mistyczne Boże Narodzenie. Krąg dwunastu aniołów na górze.

Co się tyczy kręgu dwunastu aniołów na samej górze obrazu, to zwraca tu uwagę kilka rzeczy. Po pierwsze, Botticelli maluje przy aniołach złote korony, co jest nawiązaniem do IV rozdziału Apokalipsy, werset 10:

Upada dwudziestu czterech starszych przed tym, który siedzi na tronie, i oddaje pokłon temu, który żyje na wieki wieków i składa korony swoje przed tronem […],

a także wkłada im do rąk palmy, co jest nawiązaniem do VII rozdziału Apokalipsy, werset 9:

Potem widziałem, a oto tłum wielki, którego nikt nie mógł zliczyć, z każdego narodu i ze wszystkich plemion, i ludów, i języków, którzy stali przed tronem i przed Barankiem, odzianych w szaty białe, z palmami w swych rękach.

Otóż dwudziestu czterech starszych z koronami to łączna liczba, obejmująca z jednej strony tych, którzy oddają cześć tylko Najwyższemu zasiadającemu na tronie, a z drugiej strony tych, którzy oddają część zarówno Najwyższemu, jak i Barankowi. Znakiem wyróżniającym tych drugich są palmy, które pojawiają się też przy wjeździe Chrystusa do Jerozolimy. Botticelli na obrazie Mistyczne Boże Narodzenie uwzględnia więc jedynie tych drugich i stąd zamiast dwudziestu czterech aniołów maluje ich tylko połowę – dwunastu. Po drugie, każdy anioł jest sam w sobie całością złożoną ze wszystkich trzech elementów Trójcy. O tym, że każdy element triady jest również sam w sobie triadą, wiedział już neoplatonik Proklos, a po nim – Jakob Böhme i Hegel. U każdego z aniołów przewagę ma jeden element, na który wskazuje kolor jego szaty. Pozostałe dwa kolory są kolorami jego skrzydeł. Po trzecie, wśród barw aniołów brakuje takiej czystej zieleni, jaka występuje na wizerunkach aniołów w niższych partiach obrazu. Tę zieleń – barwę żywego ducha – uzyskuje się poprzez życie na ziemi. Byty czysto niebiańskie mają w jej miejsce jakąś barwę zielonkawo-brązowo-złocistą. Oznacza to, że w niebie ta zieleń, łącząc się z barwą złocistą, daje taką właśnie mieszaninę kolorów. Po czwarte, liczba dwanaście ma znaczenie archetypowe i odnosi się do dwunastu plemion Izraela, dwunastu apostołów Jezusa Chrystusa, a także do dwunastu znaków zodiaku czy też miesięcy. Okoliczność, że te anioły tworzą krąg, pasuje raczej do astronomicznego cyklu, jakim jest zodiak i rok składający się z dwunastu miesięcy. Po piąte, anioły nie stanowią jednolitej sekwencji. Część górna kręgu dzieli się na dwie kolejne triady: czerwony – biały – złocisto-zielony, a część dolna na triadę czerwony – biały czerwony oraz triadę: złocisto-zielony – biały – złocisto-zielony. Odpowiedź na pytanie, co chciał Botticelli przez to powiedzieć, musi odwołać się do spekulacji teologiczno-filozoficznej. Jak sądzę, ta druga szóstka aniołów pokazuje dualizm, zgodnie z którym ujmuje się Boga w dwóch postaciach: jako boską ideę obecną w przyrodzie (biały anioł pośrodku dwóch czerwonych) albo jako boską ideę obecną w duchu (biały anioł pośrodku dwóch złocisto-zielonych). Przezwyciężeniem tego dualizmu jest Trójca jako totalność trzech momentów – przyrody, idei i ducha, tzn. Syna, Ojca i Ducha Świętego. Ale powtórzona na górze po raz drugi sekwencja Syn, Ojciec, Duch Święty nie jest już syntezą dwóch wcześniejszych dualizmów, ale powoduje dalszy ruch, mający na celu pokazanie poszczególnych elementów Trójcy jako realnie różnych poprzez oddzielenie ich od siebie jako dwóch samoistnych totalności – przyrodniczej (obiektywnej) i duchowej (subiektywnej). Ponieważ jednak co do treści są one tym samym, więc znowu otrzymują łącznie formę Trójcy i w ten sposób cały proces nigdy się nie kończy, powtarzając się w kółko. Takie ujęcie pojawiło się trzy stulecia później w filozofii Hegla. Ale, jak widać, w formie wizji plastycznej można tego było doświadczyć wcześniej. Nawiasem mówiąc, tańczące w kręgu anioły pojawiają się co jakiś czas w malarstwie renesansowym, np. na pięknym obrazie Giovanniego di Paolo – zob. Symbolika kolorów w malarstwie – obraz Tańczący aniołowie (di Paolo)